وقتی حیات از خاك رخت برمی بندد

با آتش زدن زمین میكروارگانیزم ها هم از بین می روند با حذف آنها خاك فقیر شده و محصول نیز رو به كاستی و در پایان نیستی می گذاردو كشاورزان نیز زمین را به حال خودش رها كرده به سراغ اراضی دست نخورده مجاور می روند

شاید سوزاندن بقایای كشت و كار در مزارع یا پسماندهای رها شده در اراضی مجاور، به ظاهر تنها پاكسازی این زمین ها از باقیمانده بی مصرف محصولات برداشت شده و آماده سازی آن برای كشت مجدد باشد و البته این روش مرسوم در بین بسیاری از كشاورزان است كه از دیرباز نیز در بین آنها رواج داشته؛ هم به منظوری كه در بالا ذكر شد و هم برای از بین بردن تخم حشرات، آفات و گیاهان هرز...آتش علاوه بر تمام اینها، موجودات زنده خاك را نیز از بین برده و حیات را به كلی از زمین سوخته محو می كند. میكروارگانیزم ها، یكی از اجزای اصلی خاك هستند كه علاوه بر تجزیه مواد زائد و غنی سازی خاك، در بارور كردن آن نیز نقش مهمی را ایفا می كنند، چنانكه با حذف آنها از بافت خاك، خاك فقیر و فقیرتر شده و محصول نیز رو به كاستی و در پایان نیستی می گذارد و كشاورزان نیز زمین را به حال خودش رها كرده ،به سراغ اراضی دست نخورده مجاور می روند و سیر تخریب اراضی حاصلخیز كشاورزی و در برخی موارد به دلیل عدم نظارت دقیق اراضی ملی، رو به صعود می گذارد. البته شاید اگر كشاورزان بر این مسئله واقف باشند، تمایلی به آتش زدن اراضی و در نتیجه نابودی زودرس زمین هایشان نداشته باشند، اما عدم آگاهی، آنها را هر روز مصرتر می كند، بخصوص اینكه دولت نیز درصدد جلوگیری از این كار بر بیاید و این واقعیت تلخی است كه بسیاری از دستگاه های مسئول از آن غافل بوده و بیشترین ضربه نیز از این جانب متوجه سرمایه های ملی كشور است.

در هر حال مزارع برای آسودگی كشاورزان به آتش كشیده می شوند، غافل از آینده تلخی كه دیر یا زود گریبانگیر آنهاست؛ زمین های سوخته و مرده . به همین دلیل است كه اخیرا سازمان حفاظت محیط زیست اعلام كرده كه با تمامی افرادی كه كاه و كلش و پسماندهای مزارعشان را می سوزانند، برخورد قانونی می شود. دكتر محمدحسن پیراسته، رئیس اداره كل محیط زیست استان تهران نیز در جلسه كمیته تخصصی كارشناسی محیط زیست تهران رسما اعلام كرد: به تمامی واحدهای تابعه گشت های زیست محیطی بخشنامه شده است كه ضمن برخورد با عواملی كه مبادرت به آتش زدن پسماند مزارع می كنند، آنان را جهت سیر مراحل قانونی به مراجع قضائی معرفی كنند.

او ورود آلودگی شدید را نیز به محیط در اثر سوزاندن بقایای اراضی كشاورزی علاوه بر انهدام عناصر بیولوژیك خاك از دلایل برخورد با این قبیل اقدامات برشمرد و گفت: خاك از سه بخش شیمیایی، فیزیكی و بیولوژیك تشكیل شده كه آتش علاوه بر تاثیرات مخرب فیزیكی و شیمیایی، بخش بیولوژیك خاك را به كلی نابود می كند.

نقش موجودات زنده در خاك

در بخش زنده یعنی بیولوژیك خاك، گیاهان و جانوران به دو شكل ماكروسكوپی یا همان موجودات زنده بزرگ و میكروسكوپی كه همان موجودات ریز هستند، ایفای نقش می كنند. در بخش موجودات زنده، اعم از گیاهان و جانورانی كه ما آنها را به وضوح می بینیم، می توان به قارچ ها، سوسك ها، كرم های خاكی، خزه ها، بوته ها، حتی مارها، موش ها، درختان و خیلی از موجودات دیگر كه هریك به نوبه خود در تشكیل و بارور كردن خاك سهیم هستند، اشاره كرد.و اما میكروارگانیزم ها كه به دلیل عجین بودن با خاك و عدم رویت به وسیله چشم غیر مسلح معمولا زیاد مورد توجه قرار نمی گیرند.جانوران و گیاهان ریز موجود در خاك كه در مجموع به آنها میكروارگانیزم می گوییم، در جوامع متعددی در خاك زندگی می كنند و با فعالیت های حیاتی خود در تغییر و تبدیل مواد، گردش عناصر، تغذیه گیاه و در نتیجه حاصلخیزی خاك ایفای نقش می كنند. تمامی بقایای گیاهی و جانوری كه در خاك می ماند به وسیله همین میكروارگانیزم ها تجزیه و تخریب می شود و به خاك باز گشته و مورد مصرف گیاهان قرار می گیرد؛ وگرنه خاك به خودی خود، مجموعه ای است از مواد كانی كه به هیچ عنوان قدرت پاكسازی و تجزیه را ندارد. در نتیجه همین روند میكروبیولوژیك است كه مواد آلی تبدیل به مواد معدنی قابل جذب می شوند كه البته این روند یكباره و به وسیله چند میكروارگانیزم محدود صورت نمی گیرد، بلكه در مرحله اول بقایای آلی، بخصوص بقایای گیاهی، به صورت ماده ای به رنگ تیره مخلوط با خاك در می آیند كه به آن هوموس می گویند. نقش واقعی هوموس در خاك، ذخیره عناصر غذایی است. تجزیه و تخریب تدریجی هوموس به كمك میكروارگانیزم ها منجر به آزاد شدن آهسته و مداوم عناصر غذایی برای سنتزهای جدید می شود. بدین طریق است كه چرخه عظیم زندگی كامل می شود: از خاك برآمدن و بر خاك شدن.

موجودات ذره بینی خاك

جانوران میكروسكوپی خاك را گروه های مختلفی به شرح زیر تشكیل می دهند؛ آغازیان: ساده ترین و فراوان ترین موجودات تك یاخته ای خاك را تشكیل می دهند و در آبهای موجود در منافذ كوچك و محدود خاك حركت می كنند. بسته به كیفیت خاك، تعداد آنها متفاوت است، مثلا در خاك های خوب تعداد آنها به یك میلیون عدد در گرم می رسد؛ از باكتری های خاك تغذیه می كنند و باعث سلامت جوامع زنده می شوند و این قبیل جوامع را جوان و فعال نگه می دارند.كرم ها یا همان نماتدها، جانوران چند سلولی خاك هستند كه معمولا به صورت رشته های باریك نخ مانند در تمام خاك ها دیده می شوند. تعداد این نوع از میكروارگانیزم ها در خاك های كشاورزی یك میلیون در هر متر مربع است. البته برخی نماتدها در ریشه گیاهان ایجاد غده و بیماری می كنند.رتیفرها بسیار كوچك و اغلب آبزی هستند. انواع خاكزی آن در زمین های مرطوب، باتلاقی و پوشیده از خزه زندگی می كنند. تاردیگرادها، جانور میكروسكوپی (اغلب آبزی) خاك هستند.باكتری ها، از مهمترین گیاهان و به طور كلی موجودات تك یاخته خاك هستند و تنوع بسیار بالایی دارند. باكتری ها در انجام تمامی واكنش های بیولوژیك خاك نقش اساسی داشته و واكنش های بیوشیمیایی مهم خاك مثل تولید نیترات و سولفات در انحصار این دسته از میكروارگانیزم هاست.قارچ ها، موجودات تك یاخته یا پرسلولی بسیار متنوع خاك هستند كه نقش اصلی را در تجزیه قسمت های عمده بازمانده های گیاهی و حیوانی و معدنی كردن كربن آلی ایفا می كنند، در ضمن قارچ ها با ترشح آنتی بیوتیك، میكروارگانیزم های بیماریزای خاك را از بین می برند و در كل می توان از آنها به عنوان متعادل كننده چرخه خاك نام برد، در ضمن رشته های ظریف قارچ ها نیز موجب بهم چسبیدن خاك و در نتیجه بهبود ساختمان آن می شود.اكتینومیست ها: شباهت به قارچ ها و باكتری ها دارند و در برابر خشكی بسیار مقاوم هستند و باعث تثبیت ازت مولكولی شده كه تقویت خاك و رشد مناسب گیاهان را در پی دارد.جلبك ها، تك سلولی اند و به صورت كلونی رشته ای هم در خاك دیده می شوند، تعداد آنها نسبت به بقیه كمتر است و چون به نور وابسته اند، در پوسته سطحی خاك دیده می شوند و همانند گیاهان آلی عمل می كنند. جلبك ها در خاك های فقیر و كم پوشش و حتی بی پوشش و فاقد سایر انواع میكروارگانیزم ها نقش پیشگام را ایفا می كنند و در احیای زمین های فرسایش یافته بسیار موثرند.

جلبك ها چه بتنهایی و چه در همزیستی با گلسنگ ها در تولید خاك، در ممانعت از فرسایش آن و همچنین در بهبود ساختمان خاك و افزایش مقاومت آن به ترك خوردگی كمك می كنند و در تعادل بیولوژیك خاك نیز نقش دارند.ویروس ها: ذرات جاندار و غیر سلولی اند، اما در خاك به صورت ذرات بیجان و غیرفعال هستند.

معصومه صفایی