تجرد خیال در حکمت متعالیه

یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه فلسفه و عرفان اسلامی مسأله خیال است زیرا عالم خیال در عرفان شاهراه کشف و شهود و در فلسفه حدفاصل میان عالم مجردات و عالم ناسوت است.
کتاب «تجرد خیال در …

یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه فلسفه و عرفان اسلامی مسأله خیال است زیرا عالم خیال در عرفان شاهراه کشف و شهود و در فلسفه حدفاصل میان عالم مجردات و عالم ناسوت است.

کتاب «تجرد خیال در حکمت متعالیه» نوشته دکتر مریم صانع‌پور در سال جاری توسط انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا در ۶ فصل و ۱۹۸ صفحه گردآوری شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. نویسنده در این اثر به شرح نقش اساسی تجرد خیال در حکمت متعالیه پرداخته است. فصل نخست با عنوان « پیشینه نظریه خیال در آراء ابن‌عربی» عالم خیال را مطابق با دیدگاه واضع آن یعنی ابن‌عربی به صورت اجمالی مورد بررسی قرار داده است.

«پیش‌گفتاری درباره نظریه خیال در آراء ملاصدرا» عنوان فصل دوم کتاب است. وی از تاثیرپذیران عرفان نظری ابن‌عربی است و نظریه خیال ابن‌عربی چه در قوس نزولی و چه در قوس صعودی به عنوان نقش اساسی قوه تخیله در تفکر فلسفی و عقلانی مورد توجه صدرالمتألهین بوده است لذا در این فصل اصول اندیشه وی مطرح می‌شود تا جایگاه تجرد خیال در منظومه فکری او مشخص شود.

در فصل سوم نویسنده به خیال در قوس نزول و سیر وجودی نفس‌الرحمن، عماء و اعیان ثابته به عنوان عناصر علم باری تعالی و مقدمات بالفعل عالم هستی پرداخته است. بامطالعه این فصل چنین به نظر می‌رسد آرای ملاصدرا در مورد نفس رحمان، عماء و اعیان ثابته تبیین استدلالی و عقلی نظرات ابن‌عربی است و اختلافی در موضوع مربوطه میان دو نظریه پرداز مشاهده نمی‌شود.

نفس انسان به عنوان موضوع سیر معرفت‌شناسانه در قوس صعود بررسی می‌شود و قوه تخیل نفس، مرکبی تلقی می‌گردد که قادر است راکبش را از شأن مادی و جسمانی تا اعلاعلیین صفات و اسماء پروردگار ارتقاء دهد و به همین سبب در فصل مزبور ماهیت و عملکرد و جایگاه تخیل مورد تحقیق قرار می‌گیرد.

«نقش تجرد خیال در گشودن معضلات فلسفی» فصل پنجم کتاب را به خود اختصاص می‌دهد. ملاصدرا با استفاده از نظریه خیال سعی کرد تا برخی شبهات وارد بر فلسفه اسلامی را مرتفع نماید. طبق نظریه وی قوه خیال در قوس صعود مانند عالم خیال در قوس نزول، دربرگیرنده اضداد است و همان‌گونه که سیر وجودی از حضرت احدیت به عالم کثرات بدون وساطت عالم خیال و صور مثالی ممکن نیست صعود معرفت‌شناسانه انسان از عالم تکثرات مادی به عالم معنا و معرفت متعالی نیز نیازمند طریقت خیال است و بدین ترتیب مشکلاتی از قبیل صدور کثیر از واحد در قوس نزول، آگاهی کثیر به واحد در قوس صعود، وجود ذهنی، وجود برزخی، معاد جسمانی، شبهه آکل و مأکول و حرکت جوهری به وسیله خیال مجرد برطرف می‌شود.

بر اساس فصل ششم این کتاب با کنکاش در نظریه عقل و حکمت متعالی ملاصدرا قرابت عقل و عرفان را تبیین می‌کند.

در نتیجه می‌توان گفت فلسفه صدرالمتألهین مجموعه‌ای استدلالی، عقلانی و عرفانی است که غنا و تکامل نظریه عرفانی ابن‌عربی را موجب شده است.