دیدن یا ندیدن , مسئله این است

كارشناسان معتقدند كه هلال با روشنایی كمتر از ۵ درصد , حتی با تلسكوپ هم قابل رویت نیست

دو روز پیش در بحثی علمی، در صفحه دانش رویت هلال ماه را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار دادیم. این مطالب ، به طور عمده به مباحثی اختصاص داشت كه در همایش علمی رویت هلال ماه در سال های گذشته مطرح شده بود. در بخشی از مطلب یاد شده، به مركز تقویم دانشگاه تهران و مسئولیت این مركز در تعیین تقویم اشاره شده بود. به جهت اهمیت این مركز، امروز در آستانه فرا رسیدن عید سعید فطر، گفت وگو با علیرضا موحدنژاد، رئیس مركز تقویم دانشگاه تهران را تقدیم حضور شما خوانندگان می كنیم.

رویت هلال ماه رمضان و نیز عید سعید فطر، طی سالیان اخیر به موضوعی بحث برانگیز در بین كشورهای اسلامی تبدیل شده است و كارشناسان و دانشمندان این فن در تعیین دقیق این موضوع با یكدیگر اختلاف نظر دارند. علاوه بر این رویت هلال ماه شوال همواره مورد توجه جمع كثیری از مردم جهان در گذشته و حال بوده و هست. اعتقادات مذهبی، علایق علمی و تنظیم تقویم قمری، از جمله مهمترین رویكردهای مردم و دانشمندان به این امر بوده است.در مسأله رویت هلال و مشخص شدن اول ماه، عده ای از كارشناسان امر معتقد به رویت ظاهری و غیر ابزاری هلال ماه هستند و آن را دلیلی بر آغاز ماه می دانند، اما در مقابل، عده ای دیگر شواهد و محاسبات دقیق و علمی بر اساس نجوم معاصر را كه برپایه ریاضیاتی بنا شده باشد، مبنای اتمام ماه رمضان و رویت هلال ماه شوال برمی شمرند.این تناقض و تضاد آشكار مایه بسیاری ابهامات، پرسش ها و نگرانی ها برای مؤمنین روزه دار، گروه ها و شورای مختلف در سراسر دنیا شده است؛ به طوری كه بعضی از این شوراها با انتشار بیانیه های مختلف سعی در هماهنگ كردن مسلمانان برای شروع ماه مبارك رمضان و عید سعید فطر دارند. اما آنچه منشأ سؤالات بسیاری در اذهان شده، این است كه امروزه با استفاده از فناوری مدرن، گستردگی و دقت محاسبات نجومی تا به آنجاست كه می توان تا هزاره های آینده را براساس این محاسبات با خطای یك ثانیه پیش بینی كرد و از جمله اول و آخر هر ماه را در هر جای دنیا معین ساخت. پس علت این ناهمخوانی ها چیست؟

در رویت پذیری، دو عامل مهم: ۱ _ میزان روشنایی هلال؛ ۲ _ میزان روشنایی محل هلال (افق) مشخص می كنند كه آیا هلال قابل رویت است یا نه؟ و هر دو عامل نیز قابل محاسبه اند. تنها عاملی كه هنوز حداكثر و لااقل آن دقیق مشخص نشده، قدرت تشخیص چشم است. بنابراین، در محدوده خاصی از موقعیت های هلال، یعنی صورت مبهم قابلیت رویت چشم هنوز حكم قطعی نجومی وجود ندارد. ولی در بقیه موارد نظر قطعی نجومی هست و به گفته اهل فن دو ماه در سال، هلال در موقعیت مبهم است. كارشناسان معتقدند كه قطعا هلال با روشنایی كمتر از ۵% حتی با تلسكوپ هم قابل رویت نیست، ولی با روشنایی بیش از ۱% و ارتفاع بیش از ۱۹ درجه قطعاً قابل رویت است. برخی صور هم مورد اختلاف منجمان است. بنابراین به نظر عالمان هیأت و نجوم، سه حد قطعا رویت پذیر، قطعاً رویت ناپذیر و مورد اختلاف وجود دارد كه تعیین تكلیف سوم متوقف بر رویت خارجی است و محاسبه به تنهایی كارساز نیست.

علیرضا موحد نژاد رئیس مركز تقویم دانشگاه تهران و عضو شورای استخراج تقویم رسمی كشور در ارتباط با اختلاف نظر كارشناسان و فقها در رویت هلال ماه می گوید: واقعیت این است كه به لحاظ علمی تا حدود زیادی روی این مسأله كار شده و مشكلی در تشخیص وجود ندارد و در ۹۰ درصد موارد نظرها یكسان است، اما در بعضی موارد اندك حدود ۱۰ درصد بین كارشناسان رویت هلال ماه اختلاف نظر دیده می شود كه دلایل متفاوتی در آن دخیل هستند. موارد اختلاف در یك بعد، برمی گردد به مسأله رویت هلال. بعضی كارشناسان معتقدند برای رویت هلال باید از ابزار نجومی استفاده شود؛ اما بعضی مراجع، رویت با ابزار نجومی را ملاكی برای شروع ماه نمی دانند و بر این عقیده اند كه رویت حتما باید با چشم غیرمسلح باشد و این مسأله ای است كه بین مراجع و كارشناسان مختلف ایجاد دوگانگی دیدگاه كرده است. پاره ای از موارد اختلاف هم به عدم استفاده از ابزارهای نجومی بسیار قوی مرتبط است. از این رو كارشناسان و فقها وقتی رویت را با ابزار قابل قبول می دانند كه از ابزارهای قوی برای رویت استفاده شود و در مواردی كه ابزار قوی وجود نداشته باشد، نمی توان به رویت هلال اطمینان حاصل كرد. از موارد دیگر اختلاف آرا را می توان به وجود اشكال مختلف در هلال ماه دانست كه به لحاظ نجومی در بین كارشناسان نظرهای متفاوتی را ایجاد می كند.

موحدنژاد در پاسخ به این سؤال كه چرا در تشخیص بعضی مسائل مانند سال تحویل و... اتفاق نظر وجود دارد، ولی در رابطه با شروع ماه رمضان و عید سعید فطر اختلاف نظر، می گوید: به دلیل اینكه مشخص كردن مواردی مانند سال تحویل یك امر نجومی است و به مسائل جوی ارتباطی پیدا نمی كند، مشكلی در تشخیص آن وجود ندارد ولی از آنجا كه رویت ماه در ارتباط با مسائل جوی است، تعیین زمان دقیق آن همیشه مسائلی را به دنبال خواهد داشت. مسائلی از قبیل عدم شفافیت به دلیل وجود ابر و مه و دود، غبار جوی، سردی و گرمی، پدیده هایی چون خورشید گرفتگی و... بر رویت هلال تأثیر خواهد گذاشت و آن را با مشكل مواجه می كند. از دیگر مواردی كه اختلاف نظر در رویت را باعث می شود، قدرت چشم ها و تیزبینی آنهاست. توجه مداوم به آسمان باعث ایجاد تخیل و توهم در رویت هلال است كه در این گونه موارد معرفی یك شاهد عادل و یا لزوم استفاده از فناوری پیشرفته نجومی ضروری می باشد. علاوه بر این بعضی مسائل نجومی هم در بروز تردید در بین كارشناسان بی تأثیر نیست.

رئیس مركز تقویم دانشگاه تهران در ادامه می گوید: آنچه باید به آن توجه داشت، این است كه از آنجا كه اطلاعات علمی ما به حد صد در صد نرسیده، ولی با این حال، تنها ۱۰ درصد موارد وجود دارد كه در رویت هلال ماه دچار اختلاف نظر هستند و با توجه به این كه در زمینه رؤیت هلال كارهای زیادی صورت گرفته، اما با در نظر گرفتن علوم پیشرفته امروزی جای كار و توجهات زیادی را دارد. ما در مقایسه با كشورهای دیگر در این زمینه بسیار دقیق تر عمل می كنیم، به طوری كه در طی ۴ سال گذشته رصدهای بسیار دقیق و خوبی توسط گروه های آموزش دیده صورت گرفته است. با توجه به محاسبات دقیق و كارهای كارشناسی كه در این مركز علمی صورت می گیرد، سعی بر این است كه با ایجاد ارتباطات دقیق این اختلاف نظرها را به حداقل برسانیم و به سمت بهبودی پیش برویم. با توجه به این خصوصیات نباید نگرانی خاصی در بین افراد در این زمینه وجود داشته باشد. در بعضی موارد ممكن است به دلایل ذكر شده اختلافاتی در بین علما و كارشناسان وجود داشته باشد و ما به دلیل اینكه احتمال رویت وجود دارد ولی یقینی نیست نمی توانیم در این زمینه تشخیص دقیقی داشته باشیم ولی این دلیلی برای نگرانی در بین افراد جامعه نیست.

موحدنژاد، در ارتباط با نظریه ای معروف كه می گوید اگر هلال ماه در نقطه ای رویت شد، برای همه اول ماه است می گوید: این نظریه با این مضمون است كه اگر هلال ماه در جایی از دنیا دیده شود برای همه اول ماه است به شرط اینكه اولین لحظه ای كه ماه رویت می شود در كشور ما شب باشد كه به این شكل اول ماه ثابت می شود. بعضی مراجع با این نظریه موافق و عده ای دیگر در این نظریه اختلاف دارند. اما ما به عنوان یك مركز علمی نمی توانیم در این زمینه پاسخگوی مسائل شرعی افراد باشیم و این برعهده مراجع عظام تقلید است.

ع . توكلی