پرهیز از خودستایی

یکی از صفات زشت اخلاقی "خودستایی" است. در قرآن کریم آیات متعددی در خصوص نهی از خودستایی آمده است. از جمله: "فلا تزکوا انفسکم هو اعلم بمن اتقی؛ پس خویشتن را پاک مشمارید، او به (حال) …

یکی از صفات زشت اخلاقی "خودستایی" است. در قرآن کریم آیات متعددی در خصوص نهی از خودستایی آمده است. از جمله: "فلا تزکوا انفسکم هو اعلم بمن اتقی؛ پس خویشتن را پاک مشمارید، او به (حال) کسی که پرهیزکار است داناتر است"(نجم/۳۲). امام باقر (ع) در ذیل این آیه شریفه، در نهی از خودستایی فرمودند: "لا یفتخر احدکم بکثره صلاته و صیامه و زکاته و نسکه لان الله عز و جل اعلم بمن اتقی؛ هیچ کدام از شما به بسیاری نماز و روزه و زکات و عبادتهای دیگر افتخار نکند، زیرا خداوند پرهیزکاران را بهتر می‌شناسد"(۱).

در روایات نیز به‌شدت خودستایی مورد نهی و نکوهش واقع شده است. از رسول خدا (ص) روایت شده است: "من قال انی خیر الناس فهو شر الناس و من قال انی فی الجنه فهو فی النار؛ کسی که بگوید من بهترین انسانها هستم او بدترین انسانهاست و کسی که بگوید من در بهشت هستم او در دوزخ است"(۲). امیرالمؤمنین علی (ع) نیز خودستایی را "زشت‌ترین راستگویی" دانسته است: "اقبح الصدق ثناء الرجل علی نفسه"(۳). ‏

حضرت در خطبه معروف همام درباره صفات ممتاز پرهیزکاران می‌فرماید: "پرهیزکاران هرگز از اعمال کم خود راضی نیستند و هیچ‌گاه اعمال زیاد خود را بزرگ نمی‌شمرند، آنها در همه حال خود را در برابر انجام وظایف متهم می‌شمرند و از اعمال خویش بیمناکند، هنگامی که کسی یکی از آنان را بستاید از آنچه در حق آنها می‌گوید، وحشت می‌کند و چنین می‌گوید: من به حال خود از دیگران آگاهترم و خدا نسبت به من از من آگاهتر است، پروردگارا، به این ستایشی که ستایشگران در حق من می‌کنند مرا مؤاخذه مکن و مرا از آنچه گمان می‌برند، نیز برتر قرار ده و آنچه را که آنها از خطاهای من نمی‌دانند بر من ببخش".

علت و فلسفه نهی از خودستایی و تعریف نمودن از خود آن است که خودستایی موجب غرور و غفلت و بزرگنمایی در برابر خداست. انسان مخلص باید خود را در برابر خدا کوچک و حقیر بشمارد و در برابر عظمت نامتناهی الهی و نعمت‌های فراوان او خود را کمتر از همه بداند، زیرا انسان در برابر عظمت خدا و لطف بیش از اندازه او، هر چه کار نیک انجام دهد ناچیز است. از سوی دیگر، خودستایی مانع رشد و پیشرفت و عامل رکود است؛ زیرا خودستایی بیانگر اعتقاد انسان به کمال خویش است و همین اعتقاد باعث سقوط خواهد شد، چرا که رمز تکامل، اعتراف به تقصیر و پذیرش نقص‌ها و ضعف‌هاست. ‏

بر همین اساس، امیرمؤمنان علی (ع) فرمودند: "من مدح نفسه فقد ذبحها؛ کسی که خود را بستاید و تعریف کند، خود را ذبح و نابود کرده است"(۴). از این رو، امامان معصوم (ع) همواره خود را در برابر عظمت خدا کوچک و ناچیز می‌شمردند و به ضعف و تقصیر خود اعتراف می‌کردند، چنانکه این مطلب در دعاهای آنان به روشنی دیده می‌شود. در بخشی از دعای کمیل آمده است: "و قد اتیتک یا الهی بعد تقسیری و اسرافی علی نفسی معتذرا نادما منکسرا مستقیلا مستغفرا منیبا مقرا مذعنا؛ ای خدای من، پس از تقصیر و اسرافی که به خود نمودم به سوی تو آمده‌ام، در حالی که عذرخواه، پشیمان، شکست خورده، گذشت خواه، آمرزش جو، التماس کننده، اعتراف کننده و دل سپرده هستم".

مصطفی یاسینی

پی‌نوشتها:

۱ - نورالثقلین، ج۵، ص۱۶۵

۲ - بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۹۸

۳ - میزان الحکمه، ج۹، ص۹۰

۴ - همان