جوانان و فراغت مجازی

جوانان فراغت خود را بیش ازپیش در خلوت سپری می کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده ای به رسانه های جدید متکی هستند

● مقدمه

اینترنت عرصهٔ مهمی را برای تحقیقات اجتماعی و آزمودن نظریه‌های مربوط به اشاعهٔ تکنولوژی و اثرات رسانه‌ها فراهم ساخته‌است. بخشی از این جاذبه به ‌واسطهٔ قابلیت ادغام شیوه‌های ارتباطی و صورت محتوای ارتباط است. جاذبه‌های دیگر مربوط به اثرات و کارکردهای اجتماعی این رسانه و محیط‌های مختلف آن برای افراد و اجتماعات محل زیست آنها و به‌ویژه برای جوانان به‌عنوان پیشگامان نوآوری و مصرف این رسانهٔ جدید می‌باشند.

طولانی شدن دورهٔ جوانی و نوجوانی، رواج شیوه‌های جدید رفتار اجتماعی برای‌پر کردن فضای زندگی، فردی‌شدن و كم‌رنگ‌شدن شکاف‌های متداول اجتماعی، اهمیت یافتن سبك زندگی و «سیاست زندگی» برای جوانان، از هم پاشیدگی شبکه‌های سنتی همسایگی و نوسازی شهری از جملهٔ زمینه‌های اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار داده‌اند. آنچه در کنار این روندها و متاثر از رشد رسانه‌های جدید قابل ذکر است اهمیت بیش از پیش حفظ و تنوع در اوقات فراغت برای جوانان است. اولین نسل آشنا با کامپیوتر و تکنولوژی‌های ارتباطی را باید نسل فعلی دانست. بسیاری از آنان می‌توانند با طیفی از نرم افزارهای کامپیوتری کار کنند و به‌راحتی آن را بفهمند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر تأثیر بر ذوق، سلیقه و نیاز ارتباطی آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده‌است. دو فرآیند «رسانه‌ای‌شدن»( mediatisation) و «خانگی شدن»(domestification) توصیف‌کنندهٔ گذران بخش عمده‌ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش ازپیش در خلوت سپری می‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند.

ارتباطات باواسطهٔ کامپیوتر (CMC)، «فرهنگ فراغت» و «اجتماع فراغت» را نیز تحت‌الشعاع قرارداده‌است. شبکه‌های کامپیوتری جهان فرهنگ‌های جدیدی را در ده سال گذشته پدید آورده‌اند كه تأثیرات شگرفی را در تعاملات و روابط اجتماعی برجای گذارده است.

چت‌روم‌ها (chat rooms) یا میدان‌های چندکاربردی (multi-user-dungeons) به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین «میدان‌های»

اینترنتی شرایط جدیدی را پیرامون کاربران خود قرار داده و مرزهای تازه‌ای را در شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هویت جوانان پدید آورده‌اند.

گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن آن پیامدهای گسترده‌ای را در روابط جنسیتی و الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان بر جای می‌گذارد. تداخل طبقه با جنسیت و جغرافیا می‌تواند فضای آزادکننده‌ای را برای دسته‌ای از جوانان پدید آورده و مرزبندی‌های رایج جنسیتی و اجتماعی را در فرهنگ جوانان کمرنگ سازد. ارتباطات اینترنتی در محیط‌های چت، ضمن آنکه تقویت‌کنندهٔ روابط غیر وابسته به زمان و مکان گردیده است، به‌ محملی برای جستجو و ارضای کنجکاوی‌های جوانان نیز تبدیل شده‌است. علاوه بر این، فضای مجازی و دیجیتال اینترنت صورت‌های جدید مشارکت‌های اظهاری و عاطفی را جایگزین صورت‌های متداول مشارکت سیاسی و اجتماعی در عرصه‌های «حقیقی» جامعه ساخته‌است .در وجه منفی، استدلال بر این است كه سرگرمی‌های مجازی اینترنتی عموما‎‎‍ًٍَْْ‎‏ً به تقلیل سرمایهٔ اجتماعی، انزوا و بریدگی از مشارکت‌های محسوس و عینی ، تغییر روابط از اجتماعات و گروه‌های آشنا به اجتماعات شبکه‌ای، سوگیری جوانان به سوی آموزش موزاییکی و نیز قطعه‌قطعه‌شدن افراطی (hypersegmentation) سلیقه‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها و در نتیجه توده‌وارسازی (massification) می‌انجامد.

در ادامه، چهارچوب‌های مفهومی و نظری رایجی را که از منظر جامعه‌شناسی و یا روان‌شناسی اجتماعی به بررسی تأثیرات ICTs و به‌ویژه اینترنت بر جوانان و فراغت آنها پرداخته‌اند، به اختصار مرور کرده و آثار تواناساز و یا محدودکنندهٔ محیط‌های مجازی در چت روم‌ها را مورد بحث قرارخواهیم داد.

● زمینهٔ تحقیق

نگاه جامعه‌شناختی به پدیدهٔ اینترنت در پی بررسی تأثیرات اجتماعی آن بر روابط اجتماعی و تجزیه و تحلیل عوامل نهادی، سیاسی و اقتصادی است كه رفتار كاربران را تحت تأثیر قرارمی‌دهد. این نگاه، چنان‌كه در مقدمهٔ بحث بدان اشاره شد، به طیفی از اثرات اجتماعی تكنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی بر روابط و تعلقات اجتماعی، شكل‌دهی یك معنای عمومی جدید برای ارتباط، صورت‌های جدید مشاركت‌های اجتماعی و بازاندیشی و تغییر در هویت‌های خودساخته تأكید دارد.

در وجه فراغت و سرگرمی نیز محوریت یافتن ارتباط و سرگرمی، از متن خارج شدن (decontextualisation) مكان‌ها و تجارب اوقات فراغت ، رواج شكل‌های سرگرمی غیروابسته به زمان و مكان، چندوظیفه‌ای شدن رسانه‌های جدید و لذت بردن جوانان از توانایی انجام همزمان چند وظیفه و امكان‌پذیر ساختن انواع جدیدی از مشاركت‌های عاطفی و زیبایی شناختی و فرهنگی از جمله مشخصه‌های اصلی رسانه‌های جدید و به‌ویژه اینترنت می‌باشد. رویكردهای غالب در بررسی تأثیرات اجتماعی و روانی ICTs بر جامعه را در دو دستهٔ كلی تكنولوژیكی و اجتماعی می‌توان قرارداد. رویكردهای تكنولوژیك نقش رسانه‌های جدید را در روابط و تبعات اجتماعی آن تعیین‌كننده می‌دانند و در بررسی نهایی تكنولوژی را شكل‌دهندهٔ روابط اجتماعی و شكل‌های تحول آن تلقی می‌نماید. نظریه‌های چندی از این منظر به رسانه‌های جدید توجه كرده‌اند. برای نمونه می‌توان مدل حضور اجتماعی (social presence model) كه فردی بودن ارتباطات كامپیوتری را زمینه‌ساز اثرات اجتماعی كمتر آن‌ها می‌داند، نظریهٔ غنای رسانه‌ای (media richness theory) كه توانایی تأثیرگذاری بر روابط اجتماعی رسانه‌ها را تابع ظرفیت آنها در انتقال پیام‌ها و نشانه‌های اجتماعی می‌بینند و غنای رسانه‌ها را عامل تعیین كنندهٔ انتخاب آن از جانب كنشگران می‌دانند، و نظریهٔ شیوهٔ پردازش اطلاعات اجتماعی (social information processing model) اشاره كرد كه به دنبال تبیین اثرات محدود كنندهٔ ارتباطات كامپیوتری است و این محدودیت را مخل كیفیت ارتباطات اجتماعی می‌داند. در مجموع رویكردهای فوق به ابعاد اجتماعی رسانه‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی به صورت حاشیه‌ای و با اهمیت كم‌تر نگریسته و در تحلیل نهایی قائل به قابلیت تقلیل اطلاعات كامپیوتری به بایت‌های اطلاعاتی هستند.رویكردهای جایگزین در مطالعهٔ اثرات رسانه‌ها در مقابل به عوامل اجتماعی توجه بیشتری نشان می‌دهند. نظریه‌هایی همچون استفاده و التذاذ (uses and gratifications) ، مبادله (exchange) ، سازه‌گرایی ‌اجتماعی (social constructionism) و نظریه‌های تعاملی (interactionism models) ، از جمله ‌رویكردهای‌ غالب در این دسته به‌شمار می‌آیند.

مدل «استفاده و التذاذ»، كه خود متأثر از نظریه‌های مبادلهٔ اجتماعی است، مدلی رایج در مطالعات توصیفی و اكتشافی درخصوص نحوهٔ استفادهٔ افراد از رسانه‌ها و تأثیر این استفاده بر رفتار آنهاست. دلایل و انگیزه‌های جذب جوانان به اینترنت و فضای مجازی و رفتار آنها در فضای مجازی زمینه‌های اصلی هستند كه در این مدل به آنها توجه می‌شود. نظریهٔ تعاملی، تفسیری و سازه‌گرایی تلاشی برای تبیین نحوهٔ ارتباط افراد با فضای مجازی، فهم آنها از این ارتباطات و مكانیسم‌های دخیل در آن محسوب می‌شود. رویكرد سازه‌گرایی با تلقی نسبی‌بودن تأثیرات تكنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، این تأثیرات را تابع متن (context) ، تفسیر و فهمی می‌دانند كه كاربران و افراد حاضر در حوزهٔ ارتباط از آن به عمل می‌آورند. ساخت‌های اجتماعی تعیین‌كنندهٔ معنای ارتباط به‌شمار می‌آیند. این نظریه كه مُلهم از آرای پدیدارشناسی گارفینكل ، برگر و لاكمن (۱۹۶۶) و اندیشمندانی همچون دریدا و گرگن است واقعیات اجتماعی را ساختهٔ كنشگران دانسته، همزمان به نقش انتخاب، اراده و استقلال فرد (عامل) در تعامل با متن و ساختار اجتماعی توجه دارد.

از دیگر اندیشمندانی كه به توصیف نحوهٔ مذاكره و معتبرساختن هویت در تعاملات رودررو و ایجاد قالبی برای ارزیابی معانی این رویارویی‌ها پرداخته می‌توان به گافمن اشاره‌كرد كه اندیشه‌های او در بررسی ارتباطات بین فردی از جانب محققان علوم رفتاری مورد استفاده بوده است. با الهام از آرای گافمن می‌توان استدلال كرد كه اینترنت چارچوب‌های تعاملی جدیدی را در برقراری ارتباطات بین فردی مهیا ساخته است كه، علی‌رغم محدودیت‌های ذاتی خود، فرصت‌های جدیدی را نیز برای نمایش شخصیت در اختیار كاربران قرار می‌دهد،گافمن در كتاب خود موسوم به استیگما به توصیف تكنیك‌ها و امكاناتی می‌پردازد كه افراد از آن برای ارائهٔ تصویری مطلوب و قابل پذیرش از خویش استفاده می‌كنند. توصیف مجازی كه كاربران از ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی خود در فضای چت روم به‌عمل می‌آورند را می‌توان با توجه به این گزاره‌ها تبیین كرد. تلاش برای پیشدستی در گرفتن اطلاعات،شناسایی اولیه از مخاطب گفتگو، توصیف انتخابی وگاه مبالغه‌آمیز و یا نادرست از برخی ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی و نشان دادن همدردی و همسویی برای جلب پشتیبانی و حمایت عاطفی مخاطب ازجمله زمینه‌های نشان‌دهندهٔ تداركات و آمادگی‌های «پشت صحنه‌ای» (back stage) افراد، برای نمایش «روی صحنه‌ای» (front stage) خود هستند. ماهیت غیر رودرروی ارتباطات‌ الكترونیكی‌ اینترنتی همچنین می‌تواند انگیزهٔ بیشتری را برای كاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیرواقعی فراهم سازد كه ریسك «شرمندگی» در آن كمتر است. در مجموع كاربست مفاهیم گافمن در ارتباطات اینترنتی می‌تواند به تشریح مكانیسم‌ها و استراتژی مورد استفاده در تعاملات بین‌فردی به‌كار رود. از طرفی، پیشرفت روزافزون تكنولوژی و دسترسی به ‌تسهیلات بیشتر در این‌گونه ارتباطات (صدا، تصویر و ایكون‌های ابراز هیجانات/ emoicons) می‌تواند این ارتباطات را به ارتباطات حقیقی نزدیك‌تر ساخته و جنبهٔ انسانی‌تری بدان بخشد. برای ارزیابی تأثیر نیروهای ساختی همچون «طبقه»، «جنسیت» و «مكان» در بهره‌مندی از اینترنت و گفتگوهای اینترنتی و نیز تأثیری‌كه‌ این‌گونه ‌ارتباطات به نوبهٔ خود بر این روابط برجای می‌گذارد از مفهوم‌سازی عادت (habitus) و میدان (field) بوردیو (Bourdieu) جامعه‌شناس فرانسوی می‌توان استفاده كرد. برای بوردیو «عادات» شیوه‌های عمل و زیستی است كه فاعلان اجتماعی در جریان اجتماعی‌شدن كسب می‌كنند و از طریق تجربهٔ عملی آموخته می‌شوند. در كتاب منطق عمل بوردیو می‌نویسد: «دنیای عملی كه در ارتباط با عادات -كه به مثابهٔ نظامی از ساختارهای (نقشه‌های) شناختی و انگیزه بخش عمل می‌كنند- شكل گرفته است، دنیایی است كه روش‌های رسیدن به هدف، مسیرهای قابل انتخاب و موضوعاتی كه واجد یك خصلت غایت شناسی دائمی هستند را از قبل مشخص ساخته‌است» براین اساس، باید گفت كه میدان‌ها در حال تغییرند و رابطهٔ بین عادت و میدان در معرض گسست است. ملزومات میدان ضرورتاً اشاره بر وجود عاداتی ندارند كه بازیگران یك میدان مجهز به آن باشند. در اینجا نیز امكان كنش و انتخاب وجود دارد. بدین ترتیب اگرچه اساس فرآیند بازآفرینی باقی می‌ماند، با این حال شیوه‌هایی وجود دارد كه مبنای مبارزه برای تعریف میدان و امكان عمل فرد را فراهم می‌گرداند.

مفهوم‌سازی بوردیو از عادت و میدان را می‌توان در تحلیل فرهنگی و ساختاری از تأثیرات ارتباطات اینترنتی به كار برد. ارتباطات مجازی می‌تواند زمینهٔ شكل‌گیری عاداتی جدید را فراهم سازد كه خود به كنش و انتخاب‌های متفاوتی منتهی می‌گردد. ظهور عادات جدید شرایط(عادات) قبلی را به چالش می‌كشاند و در نتیجهٔ آن جابجایی‌هایی (dislocations) صورت می‌گیرد. بدین ترتیب اگرچه اساس فرآیند بازآفرینی باقی می‌ماند، با این حال شیوه‌های متنوعی، مبنای مبارزه برای تعریف میدان و امكان عمل فرد را فراهم می‌سازند.

مسئلهٔ روابط جنسیتی و ارزش‌های جوانان در فضای مجازی را با استفاده از این چارچوب می‌توان مفهوم‌سازی كرد. ویژگی‌های ارتباطات الكترونیكی حاكم در فضای چت‌روم‌ها شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رودررو را برای كاربران آن فراهم می‌كند. سرعت عمل، ناشناس ماندن، سیال بودن و ویژگی‌های دیگر می‌تواند فضای یكسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مكانی) فراهم سازد كه مستعد تجارب متفاوتی برای كاربران آن است. تعاملات آزمایشی، كنجكاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی، كاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می‌كند كه می‌تواند رفتار و تعاملات آنها در دنیای حقیقی را به چالش كشانده و تغییراتی را هرچند جزئی در میدان عمل اجتماعی آنها فراهم سازد. فضای مجازی به فیلتری می‌ماند كه نیازها، خواسته‌ها و بازاندیشی كاربران در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی آنها تسری می‌دهد و شرایط تازه‌ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم می‌سازد.

محمد سعید ذكائی

منابع

Berger, P. L. & luckman, T. (۱۹۶۶) The Social construction of reality Harmondsworth: Penguin.

Bourdieu, Ps. (۱۹۹۰) The logic of practice, Cambridge: Polity Press.

Derrida, J. (۱۹۷۶) Of grammatology, Baltimore, MD: John Hopkins University Press.

Gergon, K. J. (۱۹۸۵) The social constructions movement in modern Psychology. American Psychology. American Psychologist, ۴۰, ۲۶۶ – ۲۷۵.

Goffman, E. (۱۹۵۹) The presentation of self in everyday life, New York. Doubleday Anchor.

Goffman, E. (۱۹۶۴) Stigma: Notes an the management of spoiled identity Englewood Cliffs, Print ice – Hall.

Gorfinkel, H. (۱۹۶۷) Studies in ethno methodology, Englewood Cliffs, N.J. print ice fall.

Kraut, K. et al. (۱۹۹۸) Internet paradox: A social technology that reduces social involvement and psychological well – being? American Psychologist, ۵۳, ۱۰۱۷ – ۱۰۳۱.

Maffelosi, M. (۱۹۹۶) the times of the tribes, London: sage

Nie, N. and Ebring, L. (۲۰۰۰) Internet & Society: A preliminary report standard, CA.

Neuman, W.R. (۱۹۹۱) The future of the mass audience, New York: Cambridge University Press.

Rheingold, H. (۱۹۹۳) the virtual Community: Homesteading on the electronic frontier Reading, MA: Addison – Wesley.

Roberts, K. (۱۹۹۸) leisure in contemporary society. Wallingford: CABI publishing Rushkof, D. C.

Shills, E. (۱۹۶۳) The theory of mass society, in American as a mass society, ed, Polson, pp. ۳۰ – ۵۰ Glencoe: Free Press.

Spears, R. (۲۰۰۰) Social psychological influences of ICTs on society and policy implicationss.

Siurala, lass. (۲۰۰۰) Changing forms of participation.

http://www.ucm.sk/cerys/youth.pdf

از خانم مریم رضازاده و آرزو صالحی كه جمع‌آوری اطلاعات این تحقیق را برعهده داشتند صمیمانه تشكر می‌كنم.

---