تئاتر اسارت و گستره دفاع مقدس

تئاتر دفاع مقدس همواره محدوده و گستره طرح مضامینش را در بستر موضوعیتی که به آن تعلق دارد به انجام رسانده و در این بستر معمولا شاهد گروه بندی و تقسیمات موضوعی کوچکتری نیز بوده است

تئاتر دفاع مقدس همواره محدوده و گستره طرح مضامینش را در بستر موضوعیتی که به آن تعلق دارد به انجام رسانده و در این بستر معمولا شاهد گروه بندی و تقسیمات موضوعی کوچکتری نیز بوده است. جبهه در تئاتر دفاع مقدس، خانواده در تئاتر دفاع مقدس، جامعه و تئاتر دفاع مقدس و ... همه و همه زیر مجموعه هایی از ژانر دفاع مقدس بوده اند و هر کدام به شیوه و شکل خاصی که در ارتباط با محوریت آنها بوده به پرداخت و طرح مضامین و داستانهای نمایشی پرداخته اند.

در میان همه این بسترها شاید یکی از مهمترین حوزه هایی که ارتباط تنگاتنگی با جبهه و جنگ دارد، موضوع اسارت است. اسارت به عنوان یک موقعیت دراماتیک کاملا بکر و ایده آل به واسطه شرایط خاص و ویژه ای که می تواند در تقابل با قهرمان داستان قرار دهد از موضوعات مهمی است که تا بحال کمتر به نمایش درآمده و بجز مواردی اندک در سایر آثار مربوط به تئاتر دفاع مقدس زیاد مورد پرداخت قرار نگرفته است.

تئاتر، از آنجا که همواره برآیند تحولات و تاثیرات جامعه در صحنه است و به سرعت انتقال دهنده شرایط زندگی مخاطبانش است، همواره بخش قابل اعتنایی از آثارش را بر اساس شرایط در معرض ارتباط با مخاطب قرار می دهد؛ تئاتر دفاع مقدس که همزمان با دوران جنگ تحمیلی اجرا می شد در بیشتر موارد به نمایش موقعیت جنگ به طور مستقیم و در جبهه اختصاص داشت.

این تئاتر پس از پایان جنگ و تحولات اجتماعی به حاشیه جنگ و طرح مباحث و مضامین اجتماعی گرایش پیدا کرد و چند سال بعد تبدیل به محدوده ای برای نشان دادن بازگشت و زندگی آدمهای جنگ تبدیل گردید.

اما علیرغم اینکه بازگشت و پایان جنگ موضوعیت یا موقعیت اصلی بسیاری از نمایش ها را شامل می شدند در میان همه نمایش های مربوط به دفاع مقدس کمتر می توان آثار مرتبط با اسارت را یافت که از این بستر موضوعی استفاده کرده باشند و وسعت اتفاقات مربوط به اسارت را منشاء داستان و درام قرار داده باشند.

این در حالی است که موضوعیت اسارت در آثار تئاتر دفاع مقدس ظرفیت ها و امکانات بسیاری را می توانند در اختیار تئاتر قرار دهند که هر یک از این امکانات راهکاری برای خروج از محدودیت ها و آسیب های تئاتر دفاع مقدس را فراهم می آورند.

اول آنکه موضوعیت علیرغم همه تلاشها و با وجود همه خلاقیت ها خواهی، نخواهی شباهت و محدودیت هایی را با خود بدنبال می آورد. همیشه نمی توان تئاتر جبهه را بستر داستانها قرار داد و بیان تقابل میان آرمانها یا همراهی جامعه و بازخورد ارزشهای دفاع مقدس در اجتماع و ... نمی توانند تنها موضوعات تئاتر دفاع مقدس باشند. نکته مهم این است که اضافه کردن هر بستر داستان و فضای شکل گیری قصه می تواند ظرفیت داستانی تازه ای را به ظرفیت هر محدوده موضوعی اضافه کند.

از این منظر تئاتر اسارت با وجود همه مضامین و محورهایی که قادر به طرح آنهاست بدون شک می تواند به قابلیت ها و ظرفیت های تئاتر دفاع مقدس اضافه شود و آن را از منظر بهره گیری از داستان و فضای دراماتیک وسعت ببخشد.

از سوی دیگر تئاتر اسارت به خودی خود ابزارها و مواد اصلی درام را از زبان قهرمانان واقعی آن آماده تولید دارد. طی این سالها بسیاری از کارشناسان و منتقدان یکی از مهمترین آسیب های تئاتر دفاع مقدس را فاصله گرفتن آن از واقعیت و عدم بهره گیری از منابع مستند و موجود دانسته اند و همین آسیب هم هست که برخی نمایشهای مربوط به جنگ تحمیلی را دچار نزول کیفیت و گرایش به شعر و شعار کرده است.

این در حالی است تئاتر اسارت حتی در بدبینانه ترین حالت می تواند با دستمایه قرار دادن منابع واقعی از طریق ارتباط با اسراء آزاد شده به میزان قابل توجهی بر کیفیت و کمیت آثار محدوده اش بپردازد. خاطرات، گفته ها و مستنداتی که آزادگان جنگ تحمیلی می توانند در اختیار تئاتر قرار دهند نه تنها منابع ارزشمند و بسیار زیادی است، بلکه دارای یک مهم و قابل توجه – یعنی بهره بردن از واقعیت و سندیت هم هست.

تئاتر اسارت با وجود همه پتانسیل هایی که برای تقویت و شکل گیری آن وجود دارد حتی به عنوان حوزه ای مستقل می تواند در کنار کلیت ساختار تئاتر دفاع مقدس نیز قرار بگیرد. کما اینکه این اتفاق طی سالهای اخیر به گونه ای مطلوب در سینمای ایران آغاز شد و ادامه پیدا کرد اما متاسفانه استمرار نیافت.

سینما درست پس از آغاز آزادسازی آزادگان جنگ تحمیلی داستانها و قصه های زیادی را به این موضوع اختصاص یافت و با آثاری چون "بوی پیراهن یوسف" و "مردی شبیه باران" توانست این موضوعیت را به گونه ای مطلوب در قالب اجرایی اش مطرح کند و به تولید برساند.

اما تئاتر دفاع مقدس- با وجود تعدادی از این دست نمایش ها- همچنان اصرار به تولید شکل های خاص و موضوعیت های محدودی از نمایش دارد که به ویژه شباهت های میان این موضوع ها باعث ایجاد کاستی کیفی و محدودیت های طرح مضمون در گستره این نوع تئاتر شده است و بالطبع تولید نمایش دفاع مقدس را در درازمدت به لحاظ کمیت نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد.

تئاتر اسارت می تواند با محور قرار دادن حوادث دوران اسارت یا توجه بر حضور آزادگان جنگ تحمیلی به عنوان قهرمانان دفاع مقدس حماسه مقاومت را در محتوا ژرف ساخت خود به گونه ای مطلوب مطرح نماید. و در ضمن به واسطه ویژگی های موقعیت آن قادر به در برگرفتن داستانها و مضامین متعددی خواهد بود که مسلما به واسطه شرایط اسارت آزادگان جذابیت ها و خصوصیات و مولفه های دراماتیک زیادی را هم شامل می شود. همچنانکه تئاتر و سینمای جنگ در کشورهای مختلف نیز آثار شاخص و مهم زیادی را در این حوزه تجربه کرده و نمونه های موفق بسیاری را شاهد بوده است.

تئاتر اسارت همچنانکه دیگر شکل ها و حوزه های نمایش برای خود جایگاه و اعتبار پیدا کرده اند می تواند گستره مستقلی از تئاتر دفاع مقدس ما را به خود اختصاص دهد.

صابر محمدی