گذری بر تاریخ حوزه علمیه خوی

حجت الاسلام والمسلمین سیدرضی شکوری, امام جمعه خوی

حجت الاسلام والمسلمین سیدرضی شکوری، امام جمعه خوی

مطالعات سالیان متمادی در تاریخ فرهنگی و علمی شهرستان خوی و گفت‌وگو با بسیاری از علما، اندیشمندان و مورّخان خویی و مشاهدات چهل ساله طلبگی که مدتی از آن در شهرستان دارالمؤمنین خوی سپری شده است؛ و نیز چهار سال فعالیت در زمینه فهرست نویسی کتب و تراجم دانشمندان در کتابخانه مرحوم آیت الله العظمی مرعشی در حوزه علمیه قم ، کافی بود تا دیباچه‌ای از تاریخ‌ حوزه علمیه خوی را بگشایم و بایستگی تلاش‌های نوین برای باز آوری این میراث کهن را یادآور شوم :

۱) بر اساس مستندات کتب تاریخی و تراجم ، خوی در قرن چهارم یک مرکز مهم علمی در منطقه بوده و دانشجویان عموم شهرهای همجوار و سایر مناطق داخل کشور و حتی برخی از کشورهای همسایه را به خود جلب می کرده است . در این اسناد از حوزه علمیه‌ای بنام حوزة الفرج نام برده شده است و در این زمینه مطالب تاریخی و فرهنگی از خوی مطرح شده که تعدادی از این اسناد را نام می بریم:

ـ الانساب / سمعانی

ـ قاموس اللغة / فیروز آبادی،

ـ معجم الادباء و معجم البلدان / یاقوت حموی،

ـ تاج العروس / زبیدی

ـ تاریخ دمشق / ابن عساکر (گفتنی است ابن عساکر در زمان نوشتن تاریخ دمشق به خوی سفر کرده است)

ـ آثار البلاد و اخبار العباد / زکریا قزوینی

ـ احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم / مقدسی

ـ المسالک و الممالک / ابن حوقل

ـ فتوح البلدان / بلاذری

۲) خوی به دلایل گوناگون در طول تاریخ خود بارها مورد تهاجم و تاخت و تاز کشورهای همسایه و دیگر متجاوزان قرار گرفته است ؛ مانند: لشکرکشی‌های متعدد ارمنستان ، حمله ویرانگر مغول ، حملات عثمانی‌ها، حمله روس‌ها و حمله آسوری‌ها و جی‌لوها.

از جمله زمینه‌ها و انگیزه‌های این حملات، تمدن علمی، فرهنگی و اقتصادی شهر و تشیع مردمان آن، موقعیت جغرافیایی و مرزی بودن منطقه بوده‌است. در بیشتر این حملات مردم با هدایت و رهبری علمای شهر به مقاومت می پرداختند و با پیروزی‌هایی چشمگیر مواجه می‌شدند.

برای نمونه در سال ۱۲۹۷ سپاه هشت هزار نفری آندرانیک از سوی قفقاز به خوی حمله کردند ، این ایام مصادف با ماه رمضان بوده لذا مجتهد وقت شهر بنام آیت الله شیخ فضل الله خویی معروف به حجت الاسلام ، فتوا به افطار روزه رمضان را صادر می کند تا مردم بتوانند به جنگ و دفاع از شهر بپردازند و یک شورای جنگی تشکیل می دهد که خودش نیزعضو همان شورا بوده و به صورت مستقیم جنگ را فرماندهی می کرده که سرانجام بر دشمن پیروز می‌شوند.

۳) بیشترین رونق حوزه‌های علمیه خوی که تقریباً در آذربایجان منحصر به فرد بوده در قرن دهم و یازدهم و عصر حاکمیّت صفویه بر ایران بوده است .

در این عصر، خوی دارای چهار حوزه علمیّه دایر و پر رونق به ترتیب زیر بوده است :

۱) حوزه علمیه نمازی :

این حوزه در حدود سال ۱۲۰۰.ق توسط حاج محمد، داماد شیخ محمد نمازی تأسیس گردید و در کنار آن مسجد شیخ برای اقامه نماز جماعت مدیر حوزه تأسیس شد.

۲) حوزه علمیه حاج آقا حسین امام جمعه :

که در جنب بازار خوی به طرف خیابان تبریز ساخته شده بود و در کنار آن مسجد ملاحسن تأسیس گردید.

۳) حوزه علمیه شفیعیه :

که توسط مرحوم حاج محمد شفیع اصفهانی به ضمیمه مسجد شفیعیه تأسیس گردید.

بر اساس نوشته مرحوم فاضلی ، مدیریت این حوزه به عهده مرحوم میراز حسین حسنی بود که از علمای نجف دیده خوی و جد اُمّی مرحوم سید جواد خامنه ای مقیم مشهد ( پدر بزرگوار مقام معظم رهبری مدظله ) بوده است.

۴) حوزه علمیه خان :

که توسط مرحوم حسینقلی خان دنبلی به ضمیمه مسجد بزرگ ( مسجد خان ) ساخته شده بود.

چند نکته در باره رشد و توسعه و مدیریت این حوزه‌ها قابل توجه و دقت است:

الف) نوع علمایی که این حوزه‌ها را مدیریت و یا تدریس می کردند از برجسته ترین علمای حوزه علمیه نجف و از شاگردان شیخ جعفر کاشف الغطاء ، سید مهدی بحر العلوم، شیخ یوسف بحرانی، شیخ محمد حسن صاحب جواهر ، شیخ هادی تهرانی و دیگر مراجع بزرگ و صاحب نام حوزه علمیه نجف بودند.

ب) چنان‌که اشاره شد در کنار همه این حوزه‌ها مسجدی برای اقامه نمازجماعت طلاب و مدیریت حوزه ساخته شده است که مساجد مذکور هم اکنون نیز دایر است .

ج) غیر از حوزه های نامبرده در تعدادی از مساجد قدیمی شهر در جنب ساختمان مسجد حجره‌هایی برای سکونت و مباحثه های علمی طلاّب ساخته شده بود. که ازآن جمله است : مسجد حاج بابا ، مسجدخان و مسجد سنگ (معروف به داش آغلیان)

سوگمندانه تمامی حوزه‌های پیش‌گفته و حجرات جنب مساجد جز حوزه علمیه نمازی، در عصر قاجاریه و پهلوی از میان رفته و زمین‌های مربوطه غصب شدند.

اما ساختمان حوزه نمازی که در حال تخریب بود ابتدای پیروزی انقلاب با عنایت ویژه رهبر کبیر انقلاب حضرت آیت الله العظمی امام خمینی (ره) به شهرستان خوی و با کمک مالی آن بزرگوار تجدید بنا گردید. هم اکنون حدود ۱۵۰ نفر طلبه تا پایه ۸ در آن حوزه اشتغال به تحصیل دارند.

با توجه به استقبال گرم جوانان متعهد و انقلابی خویی و عدم کفاف حوزه نمازی، زمینی حدود دوازده هزار مترمربع خریداری شد و عملیّات ساختمانی یک مدرسه در سه طبقه با گنجایش بیش از ۴۰۰ طلبه در حال اجرا است.

گفتنی است از چهار سال پیش حوزه خواهران در خوی دایر شده و یکصد طلبه و استاد مشغول تعلیم و تعلم هستند . مدرسه علمیه خواهران نیز در در جنب مصلی تأسیس شده و ساختمان آن پس از تکمیل گنجایش حدود ۳۰۰ طلبه خواهر خواهد داشت.

▪ آثار عملی حوزه‌ در شهرستان خوی:

وجود حوزه علمیه در ادوار مختلف تاریخی در شهرستان خوی دارای ثمرات و برکات بی شماری بوده و برخی از آن آثار هنوز نیز استمرار دارد . از جمله این که:

الف) مردم خوی به ایمان ، تعهد ، ایثارگری و سلحشوری در منطقه معروف هستند و از شهرستان خوی با عنوان دار المؤمنین یاد می شود . این همه، از برکات حوزه های علمیه بوده است.

ب) حوزه نمازی دارای یک گنجینه بزرگ و تاریخی کتب خطی ۱۱۰۰ جلدی است که بسیاری متعلق به علما و دانشمندان خود شهرستان خوی است و در صورت انتشار، جایگاه این شهر و موقعیت علمی و فرهنگی آن شناخته خواهد شد .

ج) برخاستن صدها دانشمند در رشته‌های گوناگون علوم از حوزه های علمیه که غریبانه و گمنام خدمت کرده و از دنیا رفته‌اند و در صورت معرفی آنان به ویژه کتاب‌هایی که در موضوعات علمی نوشته‌اند بخش مهمی از سوابق علمی خوی از این طریق روشن خواهد شد .

یادی از شخصیت‌های علمی حوزه علمیه خوی:

۱) شیخ علی خوئی شاگرد شیخ انصاری صاحب تألیفات

۲) شیخ مجید سیوانی مجتهد مسلّم

۳) شیخ علی خاکمردانی صاحب تألیفات متعدد علمی

۴) حاج میراز ابراهیم دنبلی خویی شهید مشروطه

۶) شیخ عبد النبی طسوجی صاحب تألیفات

۷) علامه میرزا حبیب الله خوئی صاحب تألیفات

۸) حاج شیخ قاسم مهاجر صاحب تألیفات

د) وجود مساجد و حسینیه های متعدد در خوی و حومه که از دیر باز دایر بوده و هست چنان‌که نظر جهان‌گردان و سیاست‌مداران را جلب کرده و نمازجمعه خوی در عصر صفویه سالیان متمادی دایر بوده است.

و) یکی از ویژگی‌های شهرستان خوی وجود خاندان‌های علمی است که از گذشته در این شهر خدمات فرهنگی ارائه داده‌اند و برخی هنوز ساکن این دیاراند.

هـ) شهرستان خوی پر از القاب و نام‌های سرشناسی چون طسوجی ، تهرانی ، اصفهانی ، گیلانی ، تبریزی ، شیرازی ، زنوزی ، مهاجری ، مرندی و مشهدی است که در اثر مهاجرت مردمان شهرهای مختلف به شهرستان خوی جهت فراگیری علم و ماندگاری آنان پدید آمده است .

اکنون بجاست با کمک عموم متدینان و خیران، کاروان علم و دانش در این شهر همچنان ادامه و استمرار داشته باشد. راهکار این تلاش نیز تقویت حوزه علمیه خوی از طریق کمک به تکمیل ساختمان جدید التأسیس آن است تا خوی همچنان جذب کننده دانش آموختگان ایرانی و کشورهای همسایه باشد. از دیگر سو چاپ و نشر کتاب‌های علمی ارزشمند علما و دانشمندان خویی که هم اکنون در حوزه علمیه نمازی بلا استفاده مانده‌اند. که این کار نیازمند راه اندازی یک لجنه علمی در خوی و حوزه علمیه قم می باشد تا کارهای پژوهشی آن را به عهده بگیرند. ان‌شاءالله.