امنیت انرژی اروپا, گاز خزر و فرصت های ایران

با بروز بحران گازی میان مسکو و کیف در ابتدای سال جاری میلادی که در بخشی از قاره اروپا اسباب مشکلات فراوانی شد, مقامات این قاره در عزم خود برای رهایی از وابستگی به منابع و خطوط انرژی روسیه جزم تر شده و تلاش های را در این زمینه در دستور قرار داده اند هدف مهم این تلاش ها متنوع سازی منابع تأمین انرژی اروپا است که در این میان از حوزه خزر به عنوان اصلی ترین حوزه جایگزین روسیه نام برده می شود

با بروز بحران گازی میان مسکو و کیف در ابتدای سال جاری میلادی که در بخشی از قاره اروپا اسباب مشکلات فراوانی شد، مقامات این قاره در عزم خود برای رهایی از وابستگی به منابع و خطوط انرژی روسیه جزم‌تر شده و تلاش‌های را در این زمینه در دستور قرار داده‌اند. هدف مهم این تلاش‌ها متنوع‌سازی منابع تأمین انرژی اروپا است که در این میان از حوزه خزر به عنوان اصلی‌ترین حوزه جایگزین روسیه نام برده می‌شود. اما نکته مهم اینکه مجموع منابع کشورهای این حوزه کفاف نیاز کشورهای اروپایی را نمی‌‌کند و تأمین این نیاز مستلزم جذب منابع از سایر کشورها از جمله ایران است. این مسئله به فرصتی مغتنم برای تهران تبدیل شده تا با تقویت نقش خود در بازار انرژی اروپا به تأمین هم‌زمان منافع اقتصادی و سیاسی خود در عرصه خارجی مبادرت کند.

پس از تنش اول گازی میان روسیه و اکراین در سال ۲۰۰۶ موضوع امنیت انرژی برای اتحادیه اروپا اهمیت فوق‌العاده یافته و مقامات و کارشناسان این اتحادیه طرح‌های مختلفی را برای تأمین این منظور از جمله از طریق منشور انرژی اتحادیه اروپا در دستور قرار داده‌اند. یکی از مهم‌ترین اهدافی که در چهارچوب این منشور و سایر راهبردهای انرژی اروپا دنبال می‌شود، مسئله متنوع‌سازی مبادی واردات اعم از حامل‌های انرژی و خطوط انتقال است. اتحادیه اروپا با التفات به سابقه منفی روسیه در استفاده از انرژی به عنوان سلاح سیاسی در پی آن است تا با متقاعد کردن کشورهای صادرکننده انرژی و همچنین احداث خطوط جدید انتقال این منظور مهم را محقق کند. این اتحادیه طی سال‌ها و ماه‌های اخیر در این زمینه اقدامات مختلفی را مطمح‌نظر قرار داده که آخرین مورد از آنها برگزاری دو کنفرانس در باب انرژی خزر و راه‌های انتقال آن به اروپا یکی در بلغارستان و دیگری در ترکمنستان است.

به اعتقاد کارشناسان تصمیمات مهمی در این کنفرانس‌ها برای انتقال منابع انرژی خزر به اروپا اتخاذ خواهد شد که این تصمیمات به ویژه بر منابع گاز این حوزه متمرکز خواهد بود. بر اساس اعلام خبرگزاری ‌ها در این دو کنفرانس دستور‌العمل‌های متفاوتی مطرح و مسیرهای مختلفی برای انتقال منابع انرژی خزر به اروپا مورد بررسی قرار خواهد گرفت. اما وجه مشترک این دو نشست به سان نشست‌ها و بحث‌های قبلی، بررسی برون‌رفت‌های ممکن برای رهایی اروپا از وابستگی به منابع نفت و گاز روسیه و خطوط لوله انتقال زیر کنترل این کشور به ویژه در اکراین و بلاروس است. در کنفرانس بلغارستان که ۲۴ آوریل زیر عنوان کنفرانس «امنیت و همکاری» برگزار شد، دو موضوع مهم مورد بررسی قرار گرفت. موضوع اول و به عبارتی موضوع تکراری، بحث چگونگی متنوع‌سازی مبادی واردات گاز (از مسیرها و منابعی به جز روسیه) بود که در این راستا بحث‌هایی در خصوص دو خط لوله ناباکو و «جریان جنوبی» انجام شد. خط لوله «جریان جنوبی» به عنوان مسیر جایگزینی به جای ناباکو مطرح است و روسیه نیز بر خلاف خط لوله ناباکو با احداث این خط لوله مخالفتی ندارد. بر اساس مطالعات انجام شده، ظرفیت این خط انتقال ۳۱ میلیون مترمکعب گاز در سال به اروپا است که گاز مورد نیاز برای آن یا از منابع گاز روسیه و یا این که از گازی که از سوی روسیه از آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی خریداری شده و سپس از طریق منطقه قفقاز و ترکیه به اروپا انتقال خواهد یافت، تأمین می‌شود.

با این اوصاف، این خط لوله منظور اصلی اتحادیه اروپا در رهایی از وابستگی به روسیه را تأمین نمی‌کند، به همین واسطه بسیاری از کشورهای اروپایی همچنان از خط لوله ناباکو حمایت کرده و بر ساخت هرچه سریع‌تر آن تأکید دارند. همان طور که در مطالب پیشین ویژه ایراس نیز اشاره شده، برای خط لوله ناباکو نیز ظرفیت ۳۱ میلیون مترمکعب در سال در نظر گرفته شده که از طریق آن منابع گاز آسیای مرکزی، آذربایجان و خاورمیانه (احتمالاً از جمله ایران) پس از طی مسیر از منطقه قفقاز به اروپا منتقل خواهد شد. به تأکید خبرگزاری‌ها کشورهای اروپایی در کنفرانس صوفیه تصمیم‌ نهایی خود را در باب اولویت برساخت یکی از این خطوط لوله را اتخاذ خواهند کرد. با این ملاحظه به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا در آستانه تصمیم سختی قرار گرفته که طی آن یا باید با اعتماد به مسکو به معامله‌ای کلان و بلندمدت (خط لوله جریان جنوبی) با آن دست زده و به تبع آن، با توجه به سابقه منفی روسیه در استفاده از انرژی به عنوان سلاح سیاسی خطرات این تصمیم را نیز بپذیرد. سناریوی دوم این است که کشورهای اروپایی بر بی‌اعتمادی خود به روسیه تأکید گذاشته و بر ضرورت رهایی از وابستگی به این کشور و طراحی راهبردی آتی انرژی اروپا، بدون روسیه تأکید کنند.

در این میان، به ویژه کشورهای اروپای شرقی که پیش از این سابقه تعامل سخت را با شوروی داشته، در دوره پساشوروی نیز با رویکردهای تهاجمی روسیه مواجه بوده‌اند و به ویژه در تقابل‌های گازی مسکو با کیف از جمله در ژانویه ۲۰۰۹ با قطع گاز مواجه شده و به تبع آن مشکلاتی را متحمل شده‌اند، با تأکید بر عدم تغییر رویه مسکو در استفاده از انرژی به عنوان سلاح سیاسی، با طراحی هرگونه راهبرد انرژی بلندمدتی که روسیه در آن دخیل باشد مخالفند. به همین لحاظ، آنها تنها از خطوط لوله‌ای که زیر کنترل روسیه نباشد و در این مورد خاص از خط لوله ناباکو حمایت می‌کنند. اما کشورهای قدرتمندتر اتحادیه اروپا از جمله آلمان که واجد روابط گسترده و تاریخی با روسیه هستند و با این کشور قراردادهای بلندمدتی در حوزه انرژی منعقد کرده‌اند بر معامله با روسیه تأکید داشته و معتقدند امکان دستیابی به تعاملی مثبت با این کشور همچنان وجود دارد.

در سوی دیگر و در ترکمنستان نیز اولین کنفرانس بین‌المللی این کشور در حوزه انرژی با حمایت سازمان ملل زیر عنوان «انتقال باثبات و مطمئن انرژی و نقش آن در توسعه و همکاری پایدار بین‌المللی» برگزار خواهد شد. در این کنفرانس نیز تمرکز بر موضوع امنیت انرژی به ویژه منابع گاز دریای خزر و خصوصآً ترکمنستان است. این کنفرانس در حالی برگزار می‌شود که اخیراً روابط ترکمنستان با شریک سنتی خود گازپروم به واسطه وقوع انفجار در خط لوله انتقال گاز این کشور به روسیه که اسباب قطع گاز صادراتی آن شد، دچار تنش شده است. شایان ذکر است که اخیراً روسیه با عقد قراردادهای بلندمدت تقریباً تمام گاز تولیدی ترکمنستان را خریداری کرده و به‌رغم اینکه انفجار در خاک ترکمنستان حادث شد، اما مقامات ترکمنی گازپروم را مسئول این انفجار و قطع صادرات می‌دانند. با این وجود، به نظر نمی‌رسد که مقصود عشق‌آباد از برگزاری این کنفرانس افزایش فشار بر گازپروم باشد.

موضوع حائز تأمل دیگر در آستانه برگزاری این کنفرانس عقد یک قرارداد انرژی میان ترکمنستان با یک شرکت‌ آلمانی است که اسباب عصبانیت مسکو را فرآهم آورد. مقامات روس، با عنایت به تلاش‌های کشورهای اروپایی برای متقاعد کردن عشق‌آباد به ورود به پروژه ناباکو، این قرارداد را در همان راستا و تلاشی برای مجاب کردن ترکمنستان برای مشارکت جدی در ناباکو دانسته و امضاء آن را نیز به منزله چراغ سبز عشق‌آباد به بروکسل تعبیر می‌کنند. جالب تأمل این که، شرکت طرف قرارداد ترکمنستان، شرکت انرژی «آردبلیو‌ای» است که یکی از سهام‌داران اصلی خط لوله ناباکو نیز است. از آنجا که این گونه تحرکات در تضاد با هدف گازپروم در تسلط بر منابع نفت و گاز و خطوط لولة انرژی حوزه «سی‌آی‌اس‌» است، مقامات روس نیز تلاش خود را برای حفظ عشق‌آباد در حوزه نفوذ خود به کار بسته‌اند که سفر ایگور سچین، معاون متنفذ پوتین، الکسی میلر، مدیر عامل گازپروم و سرگئی ش‌ماتن‌کو، وزیر انرژی روسیه به عشق‌آباد برای شرکت در کنفرانس انرژی این کشور را در همین راستا و به عبارتی برای ممانعت از سمت‌گیری عشق‌آباد به سوی اروپا قابل ارزیابی است.

با این وجود، همان طور که مقامات ترکمنی نیز در برخی مقاطع نشان داده‌اند، بی‌تمایل به قطع وابستگی ساختاری به برادر برزگ‌تر خود نیستند و متنوع‌سازی بازارهای فروش گاز خود را با پویایی بیشتر در سیاست خارجی و و افزایش نقش این کشور در حوزه‌های منطقه‌ای‌ و بین‌المللی مترادف می‌دانند. لذا، مقامات این کشور وضعیت موجود را فرصتی برای تحقق این منظور می دانند، اما بر این نکته تأکید دارند که مشارکت آنها با شرکاء اروپایی خود به معنی قطع روابط با روسیه نخواهد بود، بلکه متنوع‌‌سازی شرکاء خارجی جزئی‌ از راهبرد این کشور در عرصه خارجی برای پویایی بیشتر در این عرصه است.

با وجود این تلاش‌ها، نگاهی دقیق‌تر به منابع گاز آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان (در صورت الحاق به خط لوله ناباکو) گواه آن است که این ذخایر کفاف نیاز اروپا به گاز را نخواهد کرد و نمی‌توان آنها را جایگزینی برای روسیه دانست. با این ملاحظه، در صورت نهایی شدن تصمیم اروپا به احداث خط لوله گازی ناباکو، آنها چاره‌ای جز افزودن کشورها جدید تولیدکننده گاز به این خط لوله برای توجیه اقتصادی آن نخواهند داشت که همین مسئله فرصتی مغتم برای ایران است تا با اتکاء به زیرساخت‌ها و منابع عظیم گاز خود، به بازیگری مهم در بازار انرژی اروپا تبدیل شده و به تبع آن توان نفوذ‌گذاری خود را در عرصه خارجی تقویت کند.