پایان عصر ابزارهای پرداخت کاغذی

با توسعه تکنولوژی اطلاعات, زیر ساخت های ارتباطی و رواج مبادلات الکترونیکی,ابزارهای پرداخت غیر کاغذی متولد و با آهنگ فزاینده ای رشد کرده است, به نحوی که سهم عمده ای از پرداخت های روزانه را, از لحاظ تعداد و ارزش پرداخت ها, به خود اختصاص داده است

با توسعه تکنولوژی اطلاعات، زیر ساخت‌های ارتباطی و رواج مبادلات الکترونیکی،ابزارهای پرداخت غیر کاغذی متولد و با آهنگ فزاینده ای رشد کرده ‌است، به نحوی که سهم عمده ای از پرداخت‌های روزانه را، از لحاظ تعداد و ارزش پرداخت‌ها، به خود اختصاص داده است. اگر چه هنوز نتوانسته حتی در شوراهای پیشرو در این زمینه به طور صددرصد جایگزین ابزارهای پرداخت کاغذی شود، اما آنها را به حاشیه رانده است. لذا به جرات می توان گفت که عصر پرداخت‌های کاغذی به پایان خود نزدیک است.

در کشور ما نیز ضرورت استفاده از ابزارهای پرداخت الکترونیکی روز به روز بیشتر می‌شود. در سال‌های اخیر بانک‌های کشور با ارائه این ابزارها، تسهیل پرداخت‌های مشتریان است و زمانی موثر و کارآمد خواهند بود که سیستم‌های الکترونیکی بانک‌ها امکان تبادل پرداخت‌ها را بین یکدیگر داشته باشند. هدف طرح سیستم‌های پرداخت ملی، فراهم آوردن ساز و کار لازم برای تبادل پرداخت‌ها بین کشور است. این طرح فراتر از تامین و استقرار تجهیزات سخت افزاری، نرم افزاری و ارتباطی است. اگر چه تامین و استقرار تجهیزات مزبور بخشی از طرح به شمار می آید، اما وجه غالب آن تامین بستر حقوقی، اجتماعی، مالی، امنیتی و نهایتاً ایجاد اعتماد عمومی برای استقرار و بهره‌برداری از سیستم‌ها است و از مصادیق حاکمیت است.

از این رو عزم مراجع و دستگاه‌های سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر کشور و مشارکت آنها در پیاده‌سازی این سیستم‌ها نه تنها امری حیاتی و شرط لازم است، بلکه باید آنها به عنوان متولی، مدیریت و راهبری و پیاده سازی و بهره برداری از سیستم‌ها را به عهده گیرند. از این رو بانک رکزی جمهوری اسلامی ایران، همانند بانک ای مرکزی سایر کشورها، طرح سیستم‌های پرداخت ملی را تعریف کرده و گام‌های بلندی را برای قوه به فعل در آوردن آن برداشته است. شمای کلی بانکداری الکترونیکی و جایگاه سیستم‌های پرداخت ملی در شکل ۱ ترسیم شده است.

● تعریف نظام ملی پرداخت

یک نظام جامع یا ملی پرداخت مجموعه ای از سیستم‌ها و روش‌هایی است که موجبات پایاپای و تسویه پرداخت‌های بین بانکی را در سراسر کشور فراهم آورده و باعث سهولت انجام معاملات تجاری و بانکی می‌‌شود. منظور از پرداخت بین بانکی، پرداخت یک بانک به بانک دیگر بابت معاملات فیمابین و یا اجرای دستور پرداخت مشتری یک بانک به نفع بانک یا مشتری بانک دیگر است. پراکندگی جغرافیایی شعب بانک‌ها تاثیری در سرعت ارائه خدمات پرداخت بین بانکی ندارد. بنا به تمثیلی که توماس پادوآشیوا، رئیس کل سابق BIS و وزیر دارایی فعلی ایتالیا به کار برده است، تشابهات زیادی بین نظام جامع پرداخت و نظام حمل و نقل کشور می‌توان مشاهده کرد.

هر دوی این سیستم‌ها زیر بنایی اساسی و حیاتی برای عملکرد صحیح اقتصاد کشور به شمار می‌آیند. سیستم حمل ونقل کشور خدماتی را ارائه می‌دهد که از طریق آن کالاها و خدمات به نقاط کشور انتقال می یابد و نظم ملی پرداخت انتقال پول را از یک سو به سوی دیگر کشور موجب می شود که در این زمینه بازار نقش اساسی دارد. سیستم‌های پرداخت ملی ترکیبی از سیستم‌های پایاپای و تسویه، ارائه دهندگان خدمات پرداخت شامل بانک‌ها، موسسات اعتباری و موسسات مالی و مجموعه‌ای از ابزارهای پرداخت از جمله کارت‌های بانکی چک‌ها و رویه‌هایی است که افراد حقیقی و حقوقی را قادر می سازد که نسبت به انتقال وجوه اقدام و پرداخت‌های خود را انجام رسانند. نظام جامع پرداخت زیر ساختار بانکداری الکترونیکی است و بستر لازم برای ارائه انواع خدمات الکترونیکی بانکی توسط بانک‌ها و موسسات مالی اعتباری است.

● چشم‌انداز بانکداری الکترونیکی در ایران

▪ ذی نفع‌های پروژه

ذی نفع‌های عمده (Stakeholders ) نظام ملی پرداخت را می توان در عوامل زیر خلاصه کرد:

ـ سیستم بانک کشوری و به طور کلی سازمان‌های مالی و اعتباری به عنوان ارائه دهندگان خدمات

ـ بانک مرکزی: تدوین‌گر قواعد، استانداردها و مقررات و دستورالعمل اجرایی، تسویه‌گر و ناظر بر عملیات نظام پرداخت کشور

ـ بنا کنندگان زیر ساخت‌های ارتباطی: شامل وزارت مخابرات، سازمان‌ها و شرکت‌های ایجاد کننده شبکه ارتباطی

ـ مقامات قانون گذاری: شامل مجلس، دولت و مقامات قضایی

ـ سازمان ای واسطه ارائه دهنده خدمات پرداخت: از قبیل اتاق‌های پایاپای، مراکز تبادل اطلاعات تراکنش‌های کارت(شتاب)، بورس اوراق بهادار

ـ اشخاص حقیقی و حقوقی به عنوان استفاده کنندگان اصلی سیستم پرداخت ملی

سیستم‌های پرداخت ملی

سال ۱۳۸۱، شرکت‌های ملی انفورماتیک به دستور و با همکاری بانک مرکزی و با استفاده از مشاوران مجرب بین المللی مطالعاتی را جهت تدوین استراتژی پرداخت‌ها آغاز کرد که در نتیجه آن سیستم‌های پرداخت ملی به ۵ سیستم زیر را تعریف شده است:

۱) سامانه تسویه ناخالص آنی(سانتا)

ساتنا پرداخت‌های بین بانکی را به صورت آنی و تک به تک تسویه می‌کند. تسویه در این سیستم قطعی و غیر قابل برگشت است. از این سیستم برای پرداخت‌های کلان یا اضطراری استفاده می‌شود.

۲) سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی(تابان)

تابان امکان انتشار، نگهداری و نقل و انتقال اوراق بهادار را به صورت الکترونیکی فراهم می‌کند. با پیاده‌سازی این سیستم، اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار مشابه آن به صورت الکترونیکی منتشر می‌شود.

۳) سامانه اتاق پایاپای الکترونیکی(ساپا)

ساپا پرداخت‌های خرد و انبوه بین بانکی را تسویه می کند و شامل دو عملکرد عمده است: یکی واریز مستقیم که پرداخت‌های خرد و انبوه از قبیل پرداخت حقوق و دستمزد، سود سهام و ... را پردازش و تسویه می‌کند. دیگری برداشت مستقیم که وظیفه وصول صورت حساب‌ها و قسط بنگاه‌هایی را به عهده دارد که در سطح وسیع اقدام به ارائه خدمات یا عرضه کالا می کند و وصولی‌های مستمر دارند، از قبیل قبض‌های آب و برق، اقساط وام‌ها، حق بیمه و ...

۴) سامانه سوئیچ کارت، شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی(شتاب)

اختصاص به تسویه پرداخت‌های ماشین خود پرداز، تراکنش‌های پایانه‌های فروش دستگاه‌های Pin Pad شعب بانک‌ها دارد.

۵) سامانه تصویر چک

این سامانه امکان انتقال تصویر چک به جای لاشه چک را دارد را در عملیات چک‌های وصولی و انتقالی بانک‌ها را فراهم می‌آورد.

تهیه وتنظیم: شرکت ملی انفورماتیک

منبع: نشریه بانک الکترونیک