اهداف تربیتی امام سجاد ع در صحیفه سجادیه

هدف در تعلیم و تربیت به معنای وضع نهایی و مطلوبی است كه به طور آگاهانه, سودمند تشخیص داده شده است و برای تحقق آن, فعالیتهای مناسب تربیتی انجام می گیرد

هدف در تعلیم و تربیت به معنای وضع نهایی و مطلوبی است كه به طور آگاهانه، سودمند تشخیص داده شده است و برای تحقق آن، فعالیتهای مناسب تربیتی انجام می گیرد. اهداف تربیتی صحیفه سجادیه، با ملاك و معیار قراردادن خود انسان، به اهداف غایی و واسطه ای و اهداف واسطه ای به سه دسته كلی دیگر و هر یك از آن دسته ها به تقسیمات جزیی تر، تقسیم می شود. سپس با استفاده از فرازهای صحیفه سجادیه به بررسی و تحقیق در مورد هر یك از اهداف تربیتی فوق می پردازیم.

● هدف نهایی

امام سجاد(ع) در سراسر صحیفه سجادیه، هدف نهایی تربیت را خدای متعال، معرفی می كند و در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقیقت یكتا راهنمایی می كند. امام(ع) با محور قراردادن خدا در دعاهای مختلف، به ما می فهماند كه محور زندگی انسان در تمام شؤون آن، باید خدا باشد و منظور از این محور و هدف بودن خدا، همانا حضور خداوند در متن زندگی است. اساسا نقش هدف نهایی در مسیر زندگی، چیزی جز استمرار حضور و احساس آن نیست. همچنین، امام(ع) راههای ارتباط انسان با خدا را قرب،عبادت، حیات و... بیان نموده است.

در این میان، برخی اهداف واسطه ای نیز وجود دارد كه حلقه های میانگین برای رسیدن به هدف نهایی است كه مطلوبیت و ارزش خود را از هدف نهایی كسب می نماید و در طول آن قرار دارد. اهداف واسطه ای به سه دسته كلی خلاصه می شوند:

الف) اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خدا

پیوند انسان با خدا در صحیفه سجادیه از معرفت و شناخت خدا آغاز می شود و با گرایشهای عملی در قالب عبادت، توكل و شكرگزاری گسترش می یابد. محورهای كلی اهداف تربیتی در رابطه با خداوند در معرفت خدا، ایمان به او، تقوای الهی، عبودیت و شكرگزاری خلاصه می شود. در این نوشتار، به مهم ترین هدف كه محور تمام اهداف تربیتی در رابطه با خداوند است، اشاره می شود.

▪ معرفت خدا

یكی از اهداف واسطه ای تربیت در صحیفه سجادیه «معرفت خدا» است. این هدف، كلید رسیدن به هدف نهایی است. شناخت هر چه بیشتر خدا، نقش مهمی در قرب به او دارد. بدون شناخت خداوند، تقرب به او امكان پذیر نیست.(۱)

تخلق به اخلاق الهی، كسب ایمان و تقوا، توكل به او و ... همه در گرو شناخت هر چه كاملتر اوست. شناخت سطحی، تمسك و ارتباط ضعیف را اقتضا می كند و برعكس، هر چه شناخت وسیع تر و عمیقتر گردد، زمینه ارتباط مستحكمتر می شود.

از این رو، یكی از مهمترین اهداف تربیتی حضرت امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه تقویت هر چه بیشتر شناخت خداوند است. بدین منظور امام(ع) در دعاهای بسیاری به مسأله «خداشناسی» پرداخته است و با اشاره به موضوعاتی چون توحید و مراتب آن، ذات و صفات خدا همچون «خالق، قادر، غلام، رحیم، غنی، قوی، منعم، عزیز، حكیم و...» به تقویت و تعمیق شناخت ما كمك می كند. حضرت امام سجاد(ع) در نخستین دعا، ضمن حمد و سپاس خداوند به شناساندن خدا می پردازد و می فرماید:

«خدایی كه دیده های بینندگان از دیدنش ناتوانند و اندیشه های وصف كنندگان از عهده وصفش برنیایند. به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی این كه از روی مثال و نمونه ای باشد.»(۲)

در این دعا امام(ع) با اشاره به ذات خداوند و این كه قابل رؤیت نیست و همچنین با اشاره به صفت خالقیت خداوند، ما را به معرفت و شناخت خداوند هدایت می كند.

همچنین در فرازهای نخستین دعای عرفه(۳) امام حسین(ع) به «خداشناسی» می پردازد و بدین وسیله بر شناخت و معرفت ما می افزاید. امام حسین(ع) در فرازهایی از دعای عرفه می فرماید:

«تویی آن كه در آفریدنت شریكی یاریت نكرده و در كارت(آفریدن هرچیز) وزیر و معاونی تو را یاری ننموده، و بیننده و مانندی برای تو نبوده است.»

البته، ناگفته نماند كه شناخت خدا، عنایتی است از سوی خدا به بندگان تا بتوانند ولی نعمت خود را بشناسند و وظایف خود را از قبیل شكرگزاری و ایمان به او، ایفا كنند. امام سجاد(ع) در این زمینه در نخستین دعا می فرماید:

«سپاس خدایی را كه خویشتن را (علم، قدرت و حكمتش را) به ما شناساند و شكر و سپاس خود را به ما الهام نمود و درهای علم به ربوبیت و پروردگاریش را بر ما گشود. و بر اخلاص در توحید و یگانگی اش راهنمایی مان فرمود.»

بنابراین، با توجه به این فرازها و دعاهای فراوان دیگر كه در صحیفه سجادیه آمده است و تأكیدی كه امام(ع) در این زمینه دارند، روشن می شود كه یكی از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه، هدایت پیروان به شناخت خدا و تصحیح نظام اعتقادی آنها است.

ب) اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با خود

هدف واسطه ای دیگر از سلسله اهداف تربیتی صحیفه سجادیه، در محدوده ارتباط انسان با خود مطرح می گردد. انسان، همان طور كه با خدای خود ارتباط برقرار می كند و از مراحل تربیتی حاكم بر این ارتباط، اهدافی خاص برداشت می شود، همچنین دارای كنشها و واكنشهایی با خود است كه بر مراحل تربیتی آن نیز اهداف خاصی حاكم است.

اهدافی كه در این باب در صحیفه سجادیه مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت، اهداف گرایشی است كه از دو بعد گرایشهای مختص انسان از قبیل خداجویی و فضیلت خواهی و گرایشهای مشترك بین انسان و حیوان از قبیل: خوردن و آشامیدن و غرایز جنسی، تشكیل شده است.

در اینجا، به یكی از اهداف گرایشی اشاره می شود.

▪ پرورش حس خداجویی

یكی از اهداف گرایشی تربیت در صحیفه سجادیه «پرورش حس خداجویِی» است. گرایش به خدا به عنوان خالق انسان و رفع كننده نیازها و مشكلات او، در همه وجود دارد. این گرایش در فطرت همه وجود دارد و تغییر و تبدیل نیز در آن ممكن نیست.(روم/۳۰) امام سجاد(ع) در دعایی با اشاره به فطرت خداجوی انسان می گوید:

«به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد بی این كه از روی مثال و نمونه ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید، و در راه محبت و دوستی به خود برانگیخت.»

برای پرورش این گرایش، ابتدا باید به تقویت آن و برطرف كردن موانعی همچون گرایشهای پست غرایز حیوانی و اشتغالهای روزمره، كه انسان را از شناخت خدای متعال باز می دارد، بپردازیم. حضرت امام سجاد(ع) درباره این دسته از موانع می فرماید:

«بار خدایا، من داخل در صبح و داخل در شب می شوم در حالی كه ، عمل و كردارم را اندك می بینم، كردارم مرا هلاك ساخته و هوای نفس و خواهشم تباهم گردانیده و شهوات و پذیرفتن خواهشهای نفسم مرا بی بهره نموده است.»

همان طور كه ملاحظه می شود، امام(ع) در این فرازها، هوای نفس و شهوات و رفتارهایی را كه از این دو ناشی می شود، به عنوان عوامل اصلی بازدارنده انسان از فطرت خداجویش و مسیر هدایت و سعادت، معرفی می كند.

در مرحله بعد، باید گرایش فوق، هدایت و راهنمایی شود تا به پرستش معبودهای دیگری از قبیل بت، ماه، ستاره و حتی دلبستگی مفرط به مقام، ثروت و ... منجر نشود. به همین دلیل خدای متعال خداجویی را در فطرت انسان قرار داده است تا آدمی خودش را به یك حقیقتی وابسته و پیوسته بداند و خود را به آن حقیقت نزدیك و خداوند را تسبیح و تقدیس كند.(۴) همچنین، عامل ضعف و ناتوانی ذاتی انسان در اداره امور، مهمترین عامل در راهیابی انسان به خالق خود است. این ضعف و فقر ذاتی، گویی در عمق جان انسان، احساس نیاز به موجود بی نیاز را به وجود آورده است. این احساس باطنی كه اغلب ناخودآگاه و پنهان است، گرایش و میل و كشش به سوی غنی بالذات را پدید می آورد. بنابراین، با تقویت این احساس و تشدید آن، میل و گرایش مذكور نیز نیرومندتر و اثر آن در زندگی بیشتر خواهد شد. از این رو، امام سجاد(ع) در دعاهای بسیاری، با تأكید فراوان بر فقر و نیازمندی انسان به خدا، تأكید می نماید:

«بارخدایا، من نیازمندترین نیازمندان به توام»

«و بر فقر و نیازمندی ام به درگاهت بیافزاید.»

انحراف انسان، از اشتباه او در یافتن مصداق بی نیاز نشأت می گیرد. وقتی او در تشخیص بی نیاز مطلق از نیازمند دچار اشتباه گردید، آنچه را مانند خود فقیر و نیازمند است، به جای مبدا اصلی انتخاب كرده و به سوی آن میل می كند. امام سجاد(ع) می فرماید: «و خوارترین آنها نزد تو كسی است كه تو او را روزی می دهی و او جز تو را می پرستد.»

بنابراین، پرورش خداجویی به عنوان یك هدف واسطه ای، احیا و تقویت این تمایل و هدایت آن به سوی متعلق واقعی آن یعنی خداوند است، به نحوی كه نه تنها در شرایط دشوار، بلكه در شرایط عادی نیز با قوت بروز پیدا كند و این در صورتی میسر می شود كه انسان دایماً نقصان و فقر وجودی خود و غنا و بی نیازی خداوند را متذكر شود و در تشخیص مصداق بی نیاز مطلق، به بیراهه كشانده نشود.

ج) اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباط انسان با دیگران

فعالیتهای انسان علاوه بر رفتارهای فردی، شامل سلسله ارتباطهای او با دیگر انسانها نیز می شود كه با توجه به تنوع ارتباطات، دیدگاههای خاص تربیتی را می طلبد. این امر گاهی رنگ اجتماعی پیدا می كند و گاهی از دیدگاه سیاسی مورد بررسی قرار می گیرد و گاهی هم با رویكرد اقتصادی به آن نظر می شود. با مطالعه دعاهای صحیفه سجادیه، كه در زمینه ارتباط انسان با دیگران است، درمی یابیم كه نظام تربیتی آن درصدد هدفمند كردن رفتارهای انسان در حیطه های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. در این بخش، به ذكر نمونه ای از اهداف تربیتی فوق بسنده می كنیم:

یكی از اهداف تربیتی صحیفه در خصوص ارتباطهای اجتماعی، نحوه ارتباط انسان با والدین است. از مهمترین اهداف امام سجاد(ع) این است كه هر چه بیشتر فرزندان را نسبت به وظایفشان -از قبیل اطاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان- آشنا سازد و آنان را نسبت به آن وظایف تشویق نماید.

امام سجاد(ع) برای این منظور در دعای بیست و چهارم كه دعا برای والدین است، به مقام و شخصیت والای پدر و مادر و وظایف فرزندان در قبال آنان اشاره نموده، می فرمایند:

«بارخدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم نما، و دلم را بر آنها مهربان كن، و مرا به ایشان سازگار و بر آنان رحیم گردان.»

یكی دیگر از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه در خصوص ارتباط با والدین، «حق شناسی و سپاسگزاری» از زحمات و تلاش آنان برای پرورش و رشد فرزندان است. همان طور كه كفران نعمت و اجتناب از توجه به حق منعم، عقوبت ابدی را به دنبال دارد، روی گردانی از والدین و كوتاهی در حق آنان موجب دوری از مسیر قرب الهی می گردد. یكی از تعالیم تربیتی صحیفه كه از بارزترین مصادیق حق شناسی درباره والدین است، طلب خیر و بركت برای آنها در قالب دعاست. حضرت امام سجاد (ع) می فرماید:

«بارخدایا! آنان را به پرورش من جزا ده و در گرامی داشتنم پاداش ده، آنچه در كودكی از من محافظت نموده اند برای آنها نگاه دار.»

همچنین، امام (ع) در فرازهای دهم و یازدهم دعا نیز به زحمات و تلاشهایی كه والدین در پرورش و تربیت فرزندان متحمل شده اند، اشاره می كند، سپس در حقشان طلب پاداش و غفران می نماید و می فرماید:

«پدر و مادر مرا به بهترین چیزی (پاداش) كه اختصاص داده ای به آن پدران و مادران بندگان با ایمانت،امتیاز ده. مرا به وسیله دعا برای ایشان و ایشان را به سبب مهربانی شان به من، بیامرز. آمرزش پابرجا، و به شفاعت و میانجیگری من برای ایشان از آنها راضی و خشنود شو، خوشنودی یكسره و آنها را با گرامی داشتن به جاهای آسایش برسان.»

پی نوشت ها:

۱. عبدا... جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، ج اول، ص۳۴۱

۲. صحیفه سجادیه ، دعای ۱

۳. دعای عرفه.

۴. محمود رجبی، انسان شناسی، ص۷۱.به نقل از سایت تبیان