قلم توانمند مکتب شیعه

کتاب های شیخ طوسی, گستره وسیعی از علوم مختلف دین را در برمی گیرد

ابوجعفر محمدبن حسن‌بن علی‌بن طوسی نامور به القابی چون شیخ‌الطائفه، شیخ‌اعظم و مشهور به شیخ طوسی، که سال ۳۸۵ هـ .ق در شهر طوس چشم به جهان گشود، از جمله بزرگ‌ترین و نامدارترین فقها و متکلمان شیعه در درازنای تاریخ اسلام است.

برابر با تاریخ، آنچه اسباب اشتهار شیخ طوسی را - که در محضر استادانی نام‌آور چون ابوعبدالله غضائری، ابن‌عبدون، ابن‌صلت اهوازی، علی‌بن محمد‌بن ابوجید قمی، علی‌بن شبل، شیخ مفید و سیدمرتضی علم‌الهدی... تحصیل کرده بود - فراهم آورده، حضور توانمندش در عرصه نگارش کتاب‌های مرتبط با الهیات شیعی و همچنین پرورش شاگردانی پرشمار و سرشناس است.

الف: کتاب‌ها و رسائل

شیخ طوسی از محققان و مؤلفان پرکار مذهب تشیع است. از کمتر کسی این همه اثر در زمینه‌های گوناگون علوم نقلی به جای مانده است. براساس برخی استنتاجات شمار آثار وی حدود ۵۰ رساله و کتاب بوده است.

کتاب‌های شیخ طوسی گستره وسیعی از علوم مختلف دینی چون علم کلام و عقاید، رجال، فقه، اخلاق، غیبت و... را در بر می‌گیرد. مهم‌ترین و مشهورترین این آثار عبارت است از:

تهذیب الاحکام: این کتاب که از جمله کتاب‌های عمده حدیث شیعی (کتب اربعه) است را می‌توان در زمره مهم‌ترین و مفصل‌ترین منابع حدیثی اهل تشیع برشمرد. در تهذیب‌الاحکام - که گویا نخستین اثر مکتوب شیخ طوسی است - علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسأله و احادیث مشهور، احادیث متعارض نیز آمده و شیوه رفع ناسازگاری این احادیث با همدیگر و تاویل آنها بیان شده ‌است.

الاستبصار: یکی دیگر از کتب اربعه شیعه است. چنان‌که خود شیخ طوسی در مقدمه آن بیان داشته مشتمل بر ۵۵۱۱ حدیث بوده و در سه بخش نگارش یافته است. دو بخش نخست آن مرتبط با روایات مربوط به عبادت است. واپسین بخش نیز در خصوص دیگر ابواب فقهی از عقود و ایقاعات و احکام گرفته تا حدود و دیات است.

الخلاف فی‌الاحکام: شیخ طوسی در این کتاب آرای علمای تشیع و تسنن را در باب هر مسأله گردآوری کرده و تلاش داشته نقدی مستدل بر هریک از این آرا بنگارد و آنچه را مورد وثوق یافته مدلل دارد. شیخ نامدار طوس، علت نگارش آن را چنین بیان داشته است: «از من خواستید مسائل مورداختلاف بین ما و مخالفان‌مان را از جمیع فقها چه متقدم و چه متاخر، بنگارم و روش هر یک از مخالفین را نیز ذکر کنم، (عقاید) صحیح و نیز آنچه را که شایسته اعتقاد و باور است بیان کرده و برای هر مسأله دلیلی بیاورم تا حجتی باشد بر مخالفان ما و (همچنین) موجب علم گردد، چه از ظاهر قرآن یا سنت قطعیه یا اجماع یا دلیل خطاب یا استصحاب حال، بنابر آنچه که شمار زیادی از شیعیان بدان گرایش دارند باشد‌، یا دلالت اصل یا فحوای خطاب و نیز خبری از پیامبر(ص)که عمل بدان و اطاعت از آن بر مخالفان واجب است، ذکر کنم و به دنبال آن خبری را که از پیامبر(ص) یا ائمه(ع) روایت شده است از طریق خاصه بیاورم و اگر آن مسأله، مسأله‌‌ای باشد که مورد اجماع شیعیان است آن را ذکرکنم و اگر اختلافی در آن دارند به آن اشاره کنم.»

الفهرست: این اثر رجالی در ردیف مهم‌ترین منابع برای شناخت اعتبار روات شیعی به شمار می‌آید. در آن از نویسندگان شیعی مذهب و آثارشان یاد شده است. شیخ طوسی برای نگارش این کتاب که دین‌پژوهان آن را به عنوان یکی از چهار کتاب اصلی علم رجال نام برده‌اند از کتاب‌های بسیاری بهره گرفته و ظاهرا در این میان بیش از همه به الفهرست مشهور ابن‌ندیم نظر داشته است.

التبیان فی تفسیر القرآن: نخستین تفسیر جامع شیعی است و در گذر زمان چنان اعتباری یافت که مفسران بسیاری در نگارش تفاسیر خود از آن سود جستند. روش شیخ طوسی که این کتاب را در ده پوشینه (جلد) مدون ساخته آن است که در تفسیر هر یک از سوره‌های قرآن به وجه تسمیه آن اشاره کرده، مکی یا مدنی بودن آن را بیان داشته و ناسخ یا منسوخ یا نکته دیگری را که ضرورت داشته، یاد کرده است. زان پس به بررسی آیات سوره و تفسیر و شرح و اختلاف قرائت‌ها و معنای واژه‌ها پرداخته و در این راستا از اشعار عربی، صرف و نحو و نکات بلاغی یاری جسته است. او آرای بسیاری از مفسران اهل تشیع و تسنن درباره هریک از سوره‌ها را نیز مشروح داشته است.

الغیبت: این کتاب در زمره استدلالی‏ترین کتاب‏های شیعه درباره مسأله غیبت امام زمان(عج) به شمار می‌آید. شیخ طوسی در این کتاب تلاشی وافر داشته تا به شبهاتی که در باب غیبت رواج یافته بود به صورت مدلل پاسخ گوید.

از دیگر آثار شیخ می‌توان کتاب‌های المبسوط فی‌الفقه، النهایه، تلخیص الشافی، تمهید الاصول، الجمل و العقود فی‌العبادات، مناسک الحج و... را نام برد.

ب: پرورش شاگرد

براساس آنچه اسناد و منابع تاریخی و دینی هویدا می‌سازند، شیخ طوسی یارای آن یافت تا شاگردان بسیاری را تربیت نماید که البته شماری از آنان خود اندک زمانی بعد در زمره نام‌آوران عرصه علوم نقلی گشتند. برخی منابع، شمار کسانی که در محضر او علم آموخته‌اند را بیش از ۳۰۰ نفر ذکر کرده‌اند.

از جمله مشهورترین اینان می‌توان به فرزند او ابوعلی طوسی، شهرآشوب مازندرانی (مولف کتاب‌هایی چون معالم العلما و مناقب)، شیخ فتال (نگارنده روضه الواعظین)، ابن براج طرابلسی ( نویسنده کتاب‌های الجواهر، المهذب و شرح جمل العلم و العمل)، حسن‌بن حسین‌بن بابویه قمی، حسین واعظ جرجانی، ابن مظفر حمدانی، ابوفتح کراجکی، ابوجعفر حلبی و... اشاره کرد.

گفتنی است، شیخ طوسی کلاس درس خویش را در بغداد برگزار می‌نمود، اما چندصباحی پس از آن که طغرل سلجوقی با شعار پشتیبانی از خلافت سنی به بغداد لشکر کشید و دولت شیعی بویهیان را برانداخت، به نجف‌اشرف مهاجرت نمود و در آنجا دگربار کار خویش از سر گرفت. گفتنی است با ورود شیخ طوسی به نجف نخستین سنگ بنای حوزه علمیه مشهور نجف نهاده شد.

به روایت تاریخ، شیخ طوسی شب دوشنبه بیست و دوم محرم ۴۶۰ هـ . ق در نجف درگذشت. کالبد وی را بنا به وصیت در خانه‌اش به خاک سپردند، خانه‌ای که تبدیل به مسجد شد.

امیر نعمتی لیمایی