تحقیر نکن نقد کن

یادگرفتن اصول نقد کردن و نقدپذیر شدن تنها در عرصه سیاست و فعالیت های اجتماعی به درد شما نمی خورد, اگر این دو مهارت را نداشته باشید با همسر و فرزندتان هم نمی توانید رابطه خوبی برقرار کنید

اگر به آقای پارچه فروشی که با بدخلقی و نگاه سنگینش پارچه مورد نظر شما را از لابه‌لای طاقه‌ها بیرون می‌کشد، بگویید رفتارش شما را آزار می‌دهد چه پاسخی می‌شنوید؟ اگر بگویید «آقا! چرا امروز اعصاب ندارید» یا اینکه جمله «آقا! اگر حوصله نداری چرا مغازه‌ات را باز می‌کنی» را به زبان بیاورید چه واکنشی می‌شنوید؟ احتمالا در کمتر از یک دقیقه مجبور به ترک حجره‌اش می‌شوید یا اینکه چند دقیقه‌ای را به جنگ لفظی می‌گذرانید و بعد از مغازه بیرون می‌زنید.

دلیلش چیست؟ آقای پارچه‌فروش تحمل یک انتقاد سازنده را ندارد یا اینکه شما بلد نیستید برای نقد کردن او از چه راهی وارد شوید؟ از نظر دکتر محسن حاجی علی اکبر، روانشناس صنعتی و سازمانی هر دو مورد درست است. او در کارگاه‌های رفتار سازمانی‌اش، چند جلسه‌ای را به آموزش راه و رسم نقد کردن و نقدپذیری اختصاص می‌دهد و می‌گوید نه‌تنها ما ایرانی‌ها نقدپذیر نیستیم، بلکه توانایی درست مطرح کردن انتقادهای‌مان را هم نداریم و به‌خاطر همین ناتوانی به روابط‌مان صدمه می‌زنیم.

فرزندتان را منتقد بار بیاورید

خانواده‌تان را چطور اداره می‌کنید؟ آیا حرف اول و آخر را در خانه شما می‌زنید یا اینکه تصمیم‌ها از دل بحث و سنجیدن نظر همه اعضای خانه گرفته می‌شود؟ اگر شما یا همسرتان تنها تصمیم‌گیرنده هستید، امیدی به نقدپذیر شدن فرزندتان نداشته باشید. جامعه‌شناسان می‌گویند در خانواده‌های سنتی که اهرم قدرت- معمولا پدر- حرف اول و آخر را می‌زند و دستورهای او بی‌چون‌و‌چرا پذیرفته می‌شوند، در نقدپذیری بسته می‌شود.

دلیلش هم ساده است؛ بچه‌هایی که در این خانواده‌ها زندگی می‌کنند، اجازه نقد کردن تصمیم‌های اهرم قدرت را ندارند و در آینده هم به کسی اجازه نمی‌دهند از آنها انتقاد کند. انگار از همان سال‌های کودکی در ذهن آنها حک شده که نقد یعنی توهین و تلاش برای لرزاندن قدرت دیگران. این بچه‌ها که از سال‌های اولیه زندگی‌شان با نقد کردن نظر والدین خود و ایستادگی در برابر حرف‌هایی که گاهی غیرمنطقی هستند بسیاری از امتیازها را از دست داده‌اند و مهم‌تر از همه اینکه با خشم و قهر والدین روبه‌رو شده‌اند و محبت‌شان را حتی برای دقایقی از دست داده‌اند؛ در آینده هم نمی‌توانند پذیرای انتقادهای دیگران باشند.

معادلات غلط را خط بزنید

معادلات نادرست «اشتباه= بد بودن» و «اشتباه= قطع محبت» یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که ما را از نقد می‌هراساند. با این اوصاف حتی با عبور از سال‌های کودکی و وارد شدن به روابط جدی اجتماعی اغلب ما تصور می‌کنیم فردی که از ما انتقاد می‌کند، می‌گوید «تو آدم بدی هستی!»، «تو قرار است به‌خاطر این اشتباه از حقوقت محروم شوی!» و همین پیش‌فرضی که ناخودآگاه به ذهن ما می‌آید، باعث می‌شود در برابر هر نقد دوستانه و درستی موضع بگیریم، عملکردمان را در مقابل نقاد توجیه کنیم یا با ایجاد تنش و داد و فریاد امتیازی را به‌دست بیاوریم.

چه باید کرد؟

گرچه پس از گذشت سال‌ها بسیاری از ما شعار نقدپذیری و سازنده بودن نقد را به زبان می‌آوریم اما تا زمانی که معادلات گفته‌شده در ذهن ما جا دارد، نمی‌توانیم معنای واقعی اشتباه کردن را درک کنیم و تا نقد را به‌عنوان راهی برای کم کردن اشتباهات نشناسیم، راه به جایی نمی‌بریم. اگر قرار باشد با جرات بیشتری نقد کنیم و شجاعانه نقد دیگران را بپذیریم، چاره‌ای جز خط زدن معادلات گفته‌شده نداریم و باید با این عبارت کنار بیاییم که «اشتباه کردن به معنای بد بودن نیست!» پس اول خودتان این اصل را بپذیرید و اجرایش را هر روز تمرین کنید و بعد آن را به فرزندان‌تان آموزش دهید.

چطور نقد کنیم؟

با توجه به آنچه گفته شد، فهمیدن دلیل موضع گرفتن شما در برابر نقد دیگران دشوار نیست. انتخاب شیوه‌ای اشتباه برای مطرح کردن انتقادهاست که سوءتفاهم‌ها را ایجاد کرده و شما را از شنیدن نقد دیگران گریزان می‌کند. همین شیوه‌های اشتباه است که باعث می‌شود انتقاد همسرتان از لباس شما، از طرف شما «زشت بودن» تلقی شود و گفتن جمله ساده «کجا می‌روی؟» به فرزند نوجوان‌تان، از سوی او به عنوان دخالت در کارهایش ارزیابی شود.

اگر شما هنگام نقد کردن همسرتان، فرزندتان یا رئیس اداره‌تان با خشم یا دلخوری او روبه‌رو می‌شوید، احتمالا راه را اشتباه می‌روید و به شکلی غیراصولی انتقادتان را مطرح می‌کنید. شاید کمک گرفتن از اصول زیر و آشنا شدن با شیوه درست نقدورزی، به کم شدن فاصله‌های ارتباطی شما و همسرتان در خانه و شما و همکاران‌تان در اداره کمک بیشتری کند. پس وقتی می‌خواهید کسی را نقد کنید کلیشه‌های ذهنی‌تان را کنار بگذارید و این موارد را رعایت کنید:

کلی حرف نزنید

کل شخصیت فرد مقابل‌تان را زیر سؤال نبرید، بلکه‌‌ همان جنبه‌ای که از نظر شما نیاز به اصلاح است را مطرح کنید. مثلا برچسب «تنبل» را روی فرزندی که تنها نمره پایینی در درس ریاضی گرفته نچسبانید، بلکه با او مستقیما در مورد‌‌ ضعف یا کوتاهی‌اش در آموختن آن درس صحبت کنید؛ آسمان را به ریسمان نچسبانید و تنها در مورد همان اتفاق با او صحبت کنید و با حاشیه پردازی‌ها درک واقعیت را برایش دشوار نکنید. در غیر این صورت به جای رسیدن به نتیجه، درگیر سوء تفاهم‌های آزار دهنده و حل نشدنی خواهید شد.

بگویید دقیقا چرا ناراحتید

انتقادتان را توصیفی و شفاف مطرح کنید و برایش توضیح دهید که چرا انتظار دارید روال فعالیتش تغییر کند یا دیگر رفتار خاصی را ابراز نکند. در بسیاری موارد توضیحات گنگ شما که با عصبانیت هم همراه می‌شود، درک واقعیت و انتظارتان را برای دیگران سخت می‌کند.

به شخصیتش حمله نکنید

هنگام نقد کردن، فرد مقابل‌تان را نشانه نگیرید و به شخصیتش حمله نکنید؛ بلکه احساس خودتان را مطرح کنید. به همسرتان نگویید واقعیت این است که تو با دیر رسید‌‌ن‌هایت به من توهین می‌کنی و مسئولیت خود را نادیده می‌گیری، بلکه بگویید «من احساس می‌کنم» دیر رسیدن‌های تو باعث می‌شود به کارهای‌مان نرسیم یا اینکه به او بگویید «احساس» می‌کنید دیر رسیدن‌هایش در روند انجام کارهای شما وقفه وارد می‌کند و اگر زمان دقیق‌تری را برای حاضر شدن سر قرار مشخص کند، شما هم می‌توانید بهتر به کارهای‌تان برسید.

تعمیم ندهید

به اندازه تمام آدم‌ها در مورد اشتباه تعریف وجود دارد و هیچ‌کس نمی‌تواند درک خود از رفتار درست و نادرست را به‌عنوان «رفتار درست و نادرست» معرفی کند، پس هنگام نقد کردن فراموش نکنید که از «ادراک» خود صحبت می‌کنید نه از یک واقعیت مطلق و بی‌چون و چرا، بنابراین بدون هیچ ارزش‌گذاری و قضاوتی موضوع را مطرح کنید و به همسرتان نگویید «تو بی‌مسئولیتی و همیشه دیر به قرارمان می‌رسی!» بلکه تنها بگویید چرا این مسئله برای‌تان اهمیت دارد و احساس‌تان بعد از رخ دادن چنین اتفاقی چیست.

زور نگویید

شما هیچ‌وقت نمی‌توانید مانع رخ دادن اشتباهات شوید، اما حتما به این موضوع توجه کرده‌اید که تنظیم و تدوین قانون‌ها و آیین‌نامه‌های داخلی در سازمان‌ها و مشخص کردن مجازات اشتباهات احتمالی، می‌تواند مشکل را تا اندازه‌ای کمتر کند.

پس اگر می‌خواهید در خانه‌تان هم احتمال اشتباه کردن اعضای خانواده را پایین بیاورید، بهتر است چنین آیین‌نامه‌های نانوشته‌ای را وضع کنید و با کمک‌شان اعضای خطاکار خانواده را به اندازه اشتباهی که مرتکب شده‌اند تنبیه کنید. قطعا مجازات کودکی که در مدرسه تقلب کرده، محروم شدن از آموزش نیست بلکه تنها کافی است از او بخواهید غرورش را زیر پا بگذارد، موضوع را به معلمش بگوید و به‌خاطر این رفتار از او عذرخواهی کند.

قبل ا زنقد کردن دوباره مرور کنید

- باتوجه به اهمیت موضوع بد نیست بار دیگر اصول انتقاد سازنده و درست را با هم مرور کنیم. اگر می‌خواهید نقد شما فاصله‌ای در ارتباطات‌تان ایجاد نکند موارد زیر را رعایت کنید:

- انتقاد را متوجه یک رفتار فرد بدانید نه کل وجود و شخصیت او اثرات رفتار فرد مقابل را برایش روشن کنید و بگویید این موضوع چرا اهمیت دارد.

- احتمال اشتباه بودن نظرتان را نادیده نگیرید و بگویید ماجرا را تنها از زاویه دید خودتان مطرح می‌کنید.

- شرایط فردی که اشتباه کرده را در نظر بگیرید و قبل از قضاوت، ماجرا را از نگاه او ببینید.

- یادتان نرود فرد مقابل شما حتی اگر رفتارش از نظرتان نادرست باشد، ارزش انسانی دارد و شایسته احترام است.

- به اشتباه‌ها نه با اهرم سرزنش و محرومیت، بلکه باتوجه به قانون‌های از پیش تعیین‌شده پاسخ دهید.

- مجازات را متناسب با خطا در نظر بگیرید و هنگام مجازات کردن کل فعالیت‌های او را زیر سؤال نبرید.

- از یاد نبرید تا عملی نباشد اشتباهی هم رخ نمی‌دهد و تنها کسی خطا می‌کند که جرات قدم برداشتن دارد.

لی لی اسلامی