یلدا تنها یک شب طولانی نیست

گفت وگو با «حسن ذوالفقاری» استاد ادبیات

برخی از داستان‌های مکتوب متاثر از شب یلداست. روایت‌هایی که شده اکثرا محلی هستند و این آداب با افسانه‌ها آمیخته شده‌اند. مهمترین اسطوره‌ای که درباره شب یلدا وجود دارد، دلدادگی «مهر و ماه» است؛ این دلدادگی‌ای است که باعث شد خورشید دیرتر طلوع کند و حالا آن را شب یلدا می‌نامیم

در فرهنگ عامیانه‌ مردم، شب یلدا و شب چله، شب دوستی است. در تاریخ ایران این شب برای کارهای خیر و در نزد شاهان زمانی بود که همه را می‌پذیرفتند. مردم ایران که اکثرا کشاورز یا دامدار بوده‌اند، آموخته‌اند تا سرمای زمستان را بهانه‌ای برای دورهم جمع‌شدن و جشن به پایان رساندن یک سال زراعی بدانند. لیکن در فرهنگ ادبی و رسمی کشورمان، یلدا استعاره‌ای است برای فراق جانکاه معشوق، تنهایی و انتظار وصال و گاه گیسوی سیاه و بلند یار و به عبارتی شب یلدا بلندترین شب سال، شب اول برج جدی و شب چله بزرگ زمستان است. فرهنگ معین «یلدا» را برگرفته از ریشه‌ سریانی ( زبان مردم روزگار باستان سوریه «کلده و آشور») ذکر می‌کند که به معنای «میلاد» است. مهرپرستان آریایی، به‌دنیا آمدن خورشید را در آن شب که ابتدای انقلاب زمستانی است، جشن می‌گرفتند. این کلمه در زبان مردم اسکاندیناوی و شمال اروپا، با نام «یول» شهرت یافت و میلاد مسیح، مقارن آن قلمداد شد. مردم ایران زمین آن را یلدا نامیدند. یلدا در ادبیات و عرفان فارسی تعابیر گوناگونی دارد. «حسن ذوالفقاری» استاد دانشگاه زبان و ادبیات فارسی که در بحث ادبیات شفاهی نظریات قابل تاملی دارد و در رشته ادبیات فارسی دکترای خود را گرفته است، درباره یلدا در ادبیات شفاهی و مکتوب ایران زمین به «تهران‌امروز» می‌گوید: «در حوزه آداب و رسوم شفاهی و باورهای مردمی آداب و رسوم زیادی در سراسر ایران برگزار می‌شود. برخی از این آیین‌ها و باورها به صورت ادبیات مکتوب بوده و برخی نیز به صورت شفاهی به آداب و رسوم در هر شهری و دیاری تبدیل شده است.» وی در ادامه می‌گوید: «برخی از داستان‌های مکتوب متاثر از شب یلداست. روایت‌هایی که شده اکثرا محلی هستند و این آداب با افسانه‌ها آمیخته شده‌اند. مهمترین اسطوره‌ای که درباره شب یلدا وجود دارد، دلدادگی «مهر و ماه» است؛ این دلدادگی‌ای است که باعث شد خورشید دیرتر طلوع کند و حالا آن را شب یلدا می‌نامیم.» این استاد دانشگاه یادآور می‌شود: «در این سال‌ها و با رجوع به ادبیات کهن درمی‌یابیم که بسیاری از نویسندگان و شاعران بزرگ ما بر اساس اسطوره «مهر و ماه» داستان‌های زیادی نوشته‌اند و اشعار زیادی نیز سروده‌اند. در ادبیات کهن فارسی تقریبا ۹ منظومه به نام «مهر و ماه» وجود دارد که در آن داستان‌های مختلف و اشعار گوناگون آورده شده است.» استاد دانشگاه تربیت مدرس در ادامه با عنوان این مطلب که این منظومه‌ها همه به نوعی متاثر از اسطوره «مهر و ماه» بوده‌اند به برخی از آنها اشاره کرده و اضافه می‌کند: «یکی از این منظومه‌ها «مهر و ماه» حسینی شیرازی است. برخی از منظومه‌ها نیز در پاکستان و شبه‌ قاره هند وجود دارند که از این اسطوره وام گرفته‌اند.» وی ادامه می‌دهد: «مهرانگیز یکدل از شعرای هند است که از این منظومه، اثری از وی به چاپ رسیده است. با مرور تمام این آثار متوجه می‌شویم که افسانه‌های ما آنقدر ریشه‌دار بوده که در فرهنگ ایران زمین و سایر کشورها ریشه افکنده است.»ذوالفقاری همچنین به بخش ادبیات شفاهی نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: «در شهرهای مختلف چون گیلان و کردستان و... نیز هنوز و با گذشت سال‌ها همچنان از این اسطوره استفاده و آداب و رسوم خاص برگزار می‌شود. در گیلان در این شب، دسته‌های معرکه‌گیری در کوچه و خیابان شروع به شعرخوانی می‌کنند و در طول مسیر مردم به آنها هدایای مختلف می‌دهند و این نمایشی است که هر ساله برگزار می‌شود. در کردستان نیز رسوم دیگری وجود دارد. خوشبختانه این آداب و رسوم نیز در کتابی جمع‌آوری شده است که نام آن «جشن‌ها و آداب معتقدات زمستان» است. این کتاب را «سید ابوالقاسم انجوی شیرازی» گردآوری کرده و منبع خوبی برای ایرانیان است.» ذوالفقاری در ادامه به تعدد افسانه‌ها درباره شب یلدا اشاره کرده و معتقد است که شب یلدا تنها شب بلند سال نیست بلکه هر کدام از رسوم پشتوانه اساطیری دارد. ذوالفقاری همچنین تصریح می‌کند:«انتخاب میوه‌هایی همچون انار و هندوانه در شب یلدا نیز از یک اسطوره بوده و حتی این میوه‌ها نیز پشتوانه تاریخی و اسطوره‌ای خود را دارند.» وی تاکید می‌کند:«اسطوره‌ها به زمان بازنمی‌گردند و همیشه همراه ما بوده و هستند.» این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که نسل امروز آیا با این اسطوره‌ها آشنا هستند، می‌گوید: «عناصر اسطوره‌ای در همه دهه‌ها و نسل‌ها وجود دارد و از سوی افراد قابل‌پذیرش است. اسطوره‌ها جزو باورهای جمعی یک ملت هستند و البته یک نکته وجود دارد، که باید این اسطوره‌ها به زبان امروز تبدیل و به مخاطب امروز نیز عرضه شود. بازآفرینی و تولید این اسطوره‌ها مهم است؛ این که بتوان قصه‌های کهن را به صورت فیلم، انیمیشن و کتاب داستان به مخاطب امروز ارائه داد و بتوان کاری کرد که نسل امروز بتوانند ارتباط برقرار کنند. بسیار مهم است که این اسطوره‌ها که از سالیان دوره به ما رسیده را به آیندگان خود منتقل کنیم. یلدا تنها یک شب نیست که برگزار شود بلکه باید بدانیم پشتوانه دور و درازی دارد که همیشه باقی می‌ماند.»

آداب و رسوم یلدا آنقدر برای ما ایرانیان اهمیت دارد که هرساله برنامه‌های متنوعی در این روز تدارک دیده می‌شود. این آیین باستانی از گذشته به ما رسیده و جزو تاریخ ایران زمین است. هیچ‌گاه از بین نخواهد رفت و هر سال مردم با شور و شوق بیشتری به آن اهمیت می‌دهند. یلدا که می‌آید یعنی زمستانی در پیش است. از پس زمستان نیز بهاری می‌آید که رستاخیز طبیعت است. با نگاهی کلی‌تر می‌توان گفت که یلدا نوید بخش بهار است.

فهیمه پناه‌آذر