روند خصوصی سازی در روسیه

با نگاهی به روند خصوصی سازی در روسیه در می یابیم, در حالی که این کشور شیوه خصوصی سازی تدریجی را برای کاهش حجم دولت برگزیده است, ولی مقاومت مدیران شرکتهای دولتی همواره به عنوان یک مانع بزرگ مطرح بوده است

با نگاهی به روند خصوصی سازی در روسیه در می یابیم، در حالی که این کشور شیوه خصوصی سازی تدریجی را برای کاهش حجم دولت برگزیده است، ولی مقاومت مدیران شرکتهای دولتی همواره به عنوان یک مانع بزرگ مطرح بوده است.

اندرو براون در مقاله ای با عنوان خصوصی سازی در روســــــــیه به تحلیل سیاست هــــــــای خصوصی‌سازی در این کشور از زمان فروپاشی شوروی سابق به این سو پرداخته است.این مقاله توسط سایت خبری بی. بی. سی منتشر شده و در خروجی فارس قرارگرفته ،با توجه به مطالب مفید مندرج در آن برای فرآیند خصوصی‌سازی در ایران به طور کامل ترجمه و در زیر ارائه شده است.

واژه Prikhvatized ziya با واژه ترجمه شده آن از زبان روسی معادل واژه «خصوصی سازی سریع و ناگهانی» بازتاب برداشت جامعه روسیه از خصوصی سازی کلان موسسات اتحادیه جماهیر شوروی سابق است. این متن، مقاله‌ای در مورد خصوصی‌سازی در دهه ۱۹۹۰ در روسیه در حال گذر است. من بیشتر به سه جنبه خصوصی‌سازی می‌پردازم.

یک مکانیزمهای اعمال شده در روسیه را مورد بررسی قرار می‌دهم که موسسات را از حالت دولتی به خصوصی تغییر داد. این مکانیزمها شامل طرح خصوصی‌سازی کلان سالهای ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۴ میلادی و طرح بسیار جالب و بحث برانگیز «تسهیلات به ازای سهام» است.دو در مورد عواقب اقتصادی خصوصی‌سازی در سطح کشور و در سطح موسسه بحث می کنم. در آخر اینکه، خصوصی سازی را از نقطه نظر مسائل سیاسی مورد بررسی قرار می‌دهم که در حال حاضر در موسسات روسی اعمال می‌شود.

● خصوصی‌سازی کلان

بعد از سقوط اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، دولت جدید روسیه شیوه‌ای را برای تغییر کشور از سیستم کمونیستی قبلی ابداع کرد. یکی از مهمترین اولویتها، شاید دومین اولویت بعد از آزادسازی قیمتها، خصوصی‌سازی موسسات روسی بود. فرضیه اکثر دانشجویان غربی آن زمان، شوک درمانی بود. سرعت مهمترین عامل محسوب می شد. در بازنگری، اینگونه تصور شد که اصلاحات خیلی سریع انجام گیرد، اما دولت روسیه در پی حرکتی سریع و غیرقابل تغییر بود که با کمونیسم متفاوت باشد. بطوریکه یکی از مقامات اسبق دولت روسیه گفت: «دولت بوریس یلتسین اینگونه تشخیص داد که سیستمهای پیشنهادی مالکیت نادرست بود اما روسیه سریعا نیازمند نظامهای سرمایه‌داری زیادی بود.»

اینها مرا بر آن داشتند که به این نتیجه برسم که طرح خصوصی‌سازی کلان در سال ۱۹۹۱ تصویب شده و در سال ۱۹۹۲ اصلاح شده است. در اکتبر ۱۹۹۲، تمام شهروندان ۱۰۰۰۰ روبل بابت قیمت و بهای کوپنهای خصوصی‌سازی گرفتند که بلافاصله می‌‌توانستند آنها را به پول نقد یا سهام مراکز و موسساتی تبدیل کنند که برای خصوصی‌سازی انتخاب شده بودند. با موافقت رسمی کارمندان هر موسسه، موسسه خصوصی‌ شده باید پیش از اینکه یکی از سه حالت مالکیت را انتخاب کند، باید به یک شرکت سهامی تضامنی تبدیل می‌شد.

اولین مزایده در دسامبر ۱۹۹۲ برگزار شد. از آن تاریخ به بعد تا اواخر ژوئن ۱۹۹۴ در آخرین مزایده فاز اول خصوصی‌سازی تقریبا ۷۰ درصد موسسات بزرگ دولتی، خصوصی شدند.در ۲۲ جولای ۱۹۹۴، بوریس یلتسین فاز دوم خصوصی‌سازی کلان را اعلام کرد. دارایی‌های دولتی باقیمانده باید نقدا در مزایده‌ها به فروش می‌رسید.درآمدهای حاصل از آن باید به سمت بازسازی موسسات خصوصی‌ سوق داده ‌شود (کولندن و یاسمن ۲۰۰۳)

دولت روسیه با چالشهای متعددی در اجرای طرح خصوصی‌سازی کلان مواجه شد. دولت روسیه دریافت که بر حسب نوع موسسه بیشتر مدیران تمایلی به خصوصی‌شدن بنابر طرح اصلی سال ۱۹۹۱ نداشتند. دولت روسیه، برای جلب حمایت موسسات دولتی ملزم به بازبینی طرح اصلی سه حالت مالکیت پذیرفته شده فوق‌الذکر شد که مستلزم نظارت بیشتر بر افراد درون سازمان مانند کارمندان و گروه مدیریتی بود.

با توجه به باز خورد جامعه، بیشتر مردم روسیه نسبت به طرح مالکیت شک و تردید داشتند. بعد از یک دوره آموزشی هفت ساله این ادعا که سهام کلاهبرداری نظام سرمایه‌داری بود، مردم را از داد و ستد کوپنهای خود در ازای پول نقد یا حتی یک بطری خرسند می‌کرد (گلد‌من ۲۰۰۳.) این امر نابسامانی را در سهم کوپنها به‌وجود آورد.بیشتر افراد تحصیلکرده برای افزایش قدرت خود در تعیین قیمت در هر مزایده از روسهای کم سوادتر استفاده می‌کردند.

مزایده‌ها رسما برای تمام افراد و موسسات داخلی یا خارجی آزاد بود. هر چند این امر خود هشداری برای وجود بی‌نظمی در این روند محسوب می‌شد. اولا تعداد سهام در ازای هر کوپن قیمت تعیین و تعریف شده‌ای نداشت. به عبارت دیگر اگر پیشنهاد دهنده کمتر می‌شد آنگاه سهام بیشتر به کوپنی تعلق می گرفت که پیشنهاد دهنده بیشتری داشت. این امر سبب شد تا کارمندان مانع از حضور افراد غیر ‌شوند. مزایده‌ها اغلب در بخشهای دور از دسترسی برگزار می‌شد یا زمان برگزاری آنها در واپسین دقایق تغییر می‌کرد.

به اولین بحث این بخش باز می‌گردیم.مبحث انگیزه، دولت روسیه منافع زیادی از اقدام سریع و پس از آن رد شیوه خصوصی‌سازی تدریجی کسب کرد. به عنوان مثال در لهستان، که صندوقهای سرمایه‌گذاری عاملی برای خصوصی کردن موسسات بزرگ بودند، دولت این روند را آهسته‌تر از آنچه که در روسیه انجام شد طی کرد. دولت روسیه ضررهای زیادی را به سبب شیوه خصوصی‌سازی کند متحمل شد. آنها معتقد بودند که هزینه‌های معاملات یک شرکت در زمان مزایده برای کوپنهای ارزان و موسسات داخلی دولتی فقیر بسیار بالا بود. جدول زمانبندی بسیار کند بود. در لهستان، اولین قانون خصوصی‌سازی در سال ۱۹۹۰ تصویب شد و تنزیل قیمتها تا پایان سال ۱۹۹۵ آغاز نشد.

در روسیه، بالعکس، قوانین خصوصی‌سازی در نیمه دوم سال ۱۹۹۱ به تصویب رسید و اولین (بازار سهام) تنزیل قیمتها در دسامبر ۱۹۹۲ انجام شد. لهستان بحث کلی در مورد نحوه خصوصی‌ کردن موسسات داشت ،در حالیکه روسیه در مورد این بحث می‌کرد که آیا موسسات بزرگ را خصوصی کند یا خیر. ویکتور چرموندیل، نخست وزیر روسیه از دسامبر ۱۹۹۲، صحبت در مورد خصوصی‌سازی را یک جرم دانست. (فرعین ۲۰۰۰.) این تفکر نقاط ضعف دیگری نیز داشت که سرمایه‌های شهروندان باید در خصوصی‌سازی کند‌تر و خطر واکنش شدید سیاسی از سوی موسسات بزرگی که بدست افراد نامناسب افتاده‌اند و تجمع ثروت مورد استفاده قرار می‌گرفت. بوریس یلتسین گفت که خصوصی‌سازی شرایط برای مالکیت خارجی احتمالی، متنوع‌سازی و شهرت در بین رای دهندگان را فراهم می آورد.

● طرح تسهیلات در ازای سهام

طرح تسهیلات در ازای سهام نشات گرفته از نیاز دولت مرکزی روسیه به درآمد‌زایی در سال ۱۹۹۵ بود.پیش از بحث در خصوص تسهیلات در ازای سهام قصد دارم مختصری درباره سیستم مالیات و علت نیاز دولت مرکزی به درآمدزایی توضیح دهم.

به رغم اطلاعات آماری در دولت مرکزی روسیه درآمد راحتی بدست نمی‌آید. بررسی وضعیت ضعیف سیستم مالیاتی روسیه می‌‌تواند بحث درباره درآمدهای کاهش یافته را پوشش دهد. وضع اولین قوانین مالیاتی در تاریخ روسیه دقیقا مربوط به چهارسال پیش است. اما تا سال ۱۹۹۵ تنها بیش از ۳۰۰ قانون اجرایی در خصوص مالیات محلی موجود بود. هر قانون مالیاتی چندین مرتبه در سال اصلاح شد. علاوه بر این، فرار از مالیات جرم محسوب نمی‌شد. اصلاح صحیح مالیات تا اواخر این دهه صورت نپذیرفت (ساموی لنکو ۲۰۰۳) در نتیجه شرایط کاری برای فرار از مالیات و راههای غیرقانونی برای پیشبرد منافع مالی افراد مهیا شد. در نتیجه درآمدهای مالیاتی روسیه بسیار کمتر از آن بود که تصور می‌شد.

دولت روسیه از زمانی‌که نیاز سرمایه‌گذاری احساس می‌شد، فرخوانی را برای بزرگترین بانکدارها و کارشناسان مالی خصوصی روسیه برگزار کرد. ولادیمیر پوتین رئیس بانک oneksim طرح «تسهیلات به ازای سهام» را با برگرداندن دیگر مدیران مهم بانکی پیشنهاد داد (ملک و دیگران ۲۰۰۰.)

به‌طور فرضیه‌ای بانکها وامی را به دولت مرکزی اعطا می‌کند و موسسه دولتی به عنوان وثیقه، در گرد می‌رود. موسساتی که به عنوان وثیقه استفاده می‌شوند مشخصات زیر را داشتند:

۱) منافع ذینفع از موسسه در طرح خصوصی سازی کلان فروخته نمی‌شد.

۲) دولت این موسسات را دارای یکی از ویژگی‌های زیر می‌دانست که فروش آنها یا به علت قیمت پایین یا مدیریت ضعیف یا بنا به دلایل دیگر دشوار بود.

۳) موسسات دارای منابع غنی طبیعی یا برخی فرآورده‌های اصلی ارزشمند بودند .

در حالی‌که، کارشناس مالی از تمکن مالی خوبی برخوردار بودند، به راحتی وارد سیستم دولتی بوریس یلتسین شد و اینها همان افرادی بودند که در بازار سیاه اتحاد جماهیر حضور داشتند و از همتایان تجاری خود زیرک تر و با هوش‌تر بودند.

در طول زمان بازپرداخت وام، دولت همچنان بر موسسات نظارت داشت. در واقع هر چند که دولت وام را بازپرداخت نمی‌کرد، بانک تسهیلات‌‌دهنده باید مزایده‌ای را برای موسسه در گروه برگزار می‌کرد.

مزایده خود، به علت تداخل منافع بحث‌برانگیزترین بخش طرح «تسهیلات در ازای وام» بود. مدیران بانک مجری به عنوان افراد پیشنهاد دهنده قیمت به شرکتهای گروهی دیگر معرفی می‌شوند و معمولا هم موفق می‌شوند. پیشنهادهای بالاتر اغلب به دلایل فنی رد می‌شود بانک تسهیلات دهنده با قیمت پیشنهادی کمی بالاتر از مقدار وام در مزایده برنده می‌شد.

مشخصات فوق‌الذکر طرح «تسهیلات در ازای سهام» را با مثالی از یاکوس Yuko تحول نفتی روسیه بیشتر توضیح می‌دهم. در سال ۱۹۹۸ میخائیل خودروفسکی که بعدا مدیرعامل یاکوس شد، بانک مناتپ menatep را برای هر چه بهتر کردن معاملات تجاری خود تاسیس کرد که درآمد خالص سالانه آن تنها برای خودروفسکی بالغ بر ۱۰ میلیون دلار آمریکا بود. بانکی در دولت یلتسین شدیدا درگیر فعالیتهای مالی و اداره کشور بود.

پروژه‌هایی مناسب شامل سرمایه‌گذاری در جنگ چچن و مدیریت دارایی‌های وزارت امور مالی، خدمات مالیات دولتی و دولت مسکو شد. در آوریل ۱۹۹۳ یاکوس رسما توسط دولت روسیه به عنوان ادغام از سه موسسه دولتی ورشکسته معرفی شد. دو شرکت مهم این گروه به ترتیب واحد تولید نفت و پالایشگاه نفت بود. (گزارش سالانه یاکوس ۲۰۰۰) یاکوس در اواخر سال ۱۹۹۵ در زمانی اولین شرکت نفتی کاملا مستقل روسی شد که روسیه قادر به بازپرداخت وام ۳۵۰ میلیون دلاری آمریکا به بانکی نبود و منافع ذینفع شرکت از طریق مزایده فروخته شد. به رغم اینکه، سه قیمت پیشنهادی، بالاتر از قیمت پیشنهادی ۳۵۰ میلیون دلاری آمریکا بود بانک مذکور قیمتهای پیشنهادی بالاتر را رد کرد، زیرا این قیمتها بالاتر از سرمایه بانک پیشنهاد دهنده بود. در نهایت میخائیل خودروفسکی و شرکایش ۳۵۰ میلیون دلار آمریکا را به ازای ۷ درصد سهام یاکوس پرداخت کردند. زمانیکه فروش سهام غول نفتی در سال ۱۹۹۷ آغاز شد، بازار سرمایه‌گذاری ۹ میلیارد دلار آمریکا بود. (آرنولد ۲۰۰۴)

مترجم: شادی فرهمند

---