برنامه غذایی روزانه برای زنان باردار

لذت مادر شدن و تولد یك نوزاد، شیرینی وصف‌ناپذیری برای زوجی كه زندگی‌شان را با عشق شروع كرده‌اند دارا می‌باشد، اما برای حفظ و چشیدن هرچه بهتر این زیبایی، نیاز است نكات مهمی را رعایت نماییم و پیش‌زمینه‌هایی را برای رویارویی با این موهبت خدادادی بگذرانیم.
از این رو رعایت تغذیه و مسائل پزشكی و مراقبتی پیش از  دوران بارداری از ملزومات می‌باشد، در نتیجه در این گزارش علمی به بیان این موارد از زبان متخصصان و كارشناسان پرداخته‌ایم:
دكتر سیدعلی كشاورز، استاد دانشگاه و مدیر گروه تغذیه دانشگاه تهران، در پاسخ به این سوال كه تغذیه قبل از بارداری چه تأثیری بر جنسیت می‌گذارد، اظهار داشت: «تغذیه از طریق تغییر ph رحم با استفاده از یون‌ها می‌تواند در تعیین جنسیت جنین نقش داشته باشد».
وی افزود: «وقتی بخواهیم جنسیت پسر باشد، مادر باید لبنیات و مواد غذایی حاوی كلسیم را به‌طور كامل حذف نماید. در مقابل مواد غذایی حاوی پتاسیم و سدیم مثل انواع میوه‌جات و غذاهای شور را مصرف كند. یكی دیگر از مواد غذایی كه نقش موثر و تعیین‌كننده بر جنسیت دارد، مصرف روغن مایع و روغن‌های حاوی امگا-3 است كه شانس پسردار شدن را بالا می‌برد.»
دكتر كشاورز با بیان اینكه رژیم غذایی باید حداقل دو ماه و دو پریود قبل از بارداری آغاز شود تصریح كرد: «براساس تحققاتی كه در كانادا انجام شده است ثابت شده اگر برنامه غذایی دقیق و درست تنظیم شود، شانس اینكه با رژیم بتوان جنسیت جنین را تعیین كرد تا 80 درصد  امكان‌پذیر است. این مسأله در تحقیقات حیوانی به جز خوك اثبات شده است و نشان داده شده كه با رژیم می‌توان روی یون‌ها اثر گذاشت».
وی ادامه داد: «همچنین در تحقیقاتی كه بر روی خانواده‌های با مشكل وراثتی در كانادا انجام شد، ثابت گردید كه با استفاده از رژیم غذایی می‌توان نوع جنسیت را تعیین نمود و از تولد آن نوع جنسیتی كه می‌تواند مبتلا به بیماری باشد جلوگیری كرد».
دكتر منصور شهركی در خصوص وزن قبل از بارداری به خبرنگار ما گفت: «معیار وزن نرمال، كاهش و یا افزایش وزن قبل از بارداری اندازه‌گیری نمایه توده بدن (BMI) است كه از تقسیم وزن (كیلوگرم) به مجذور قد (مترمربع) به دست می‌آید. BMI خانم قبل از بارداری كمتر از 18/5 نشانه كم‌وزنی، بین 18/5 و 24/9  در محدوده وزن طبیعی، بین 25 تا 29/9 نشانه افزایش وزن و بیشتر و مساوی 30 نشانه چاقی است.
بهترین BMI جهت بارداری BMI نرمال و طبیعی می‌باشد و خانم‌هایی كه با این شاخصه بارداری را شروع می‌كنند، مطمئن باشند كه در صورت كنترل و پایش افزایش وزن مناسب دوران بارداری و مراجعات ماهانه به كارشناسان و متخصصین ذیربط هیچ مشكلی برایشان ایجاد نخواهد شد.
خانم‌هایی كه از افزایش وزن و بعضا چاقی قبل از بارداری رنج می‌برند حتما باید قبل از بارداری در جهت تعدیل وزن خود و رساندن آن به وزن ایده‌آل كوشا باشند. این خانم‌ها حتما باید بدانند كه دوران بارداری به هیچ عنوان دوران رژیم گرفتن و انجام فعالیت‌های شدید وزشی به منظور كاهش وزن نیست و در پایان بارداری حتما باید به وزن خانم باردار حتی خانم‌های باردار مبتلا به چاقی نیز اضافه شود.
همچنین این خانم‌ها بهتر است در جریان باشند كه اگر به رساندن وزن خود به حد نرمال در قبل از بارداری اقدام ننمایند، احتمال ابتلا به دیابت، فشار خون بارداری و ... در آنها در مقایسه با خانم‌هایی كه بارداری را با وزن نرمال شروع كرده‌اند بیشتر می‌باشد. بهترین توصیه به این خانم‌ها این است كه از طریق رژیم غذایی علمی، ورزش نمودن و تغییر در سبك زندگی زیر نظر متخصصین تغذیه و رژیم‌درمانی اقدام به كاهش وزن خود نمایند.
از طرف دیگر اگر وزن خانمی قبل از بارداری كم باشد و مبتلا به لاغری باشد، احتمال زایمان زودرس و یا به دنیا آوردن كودك با وزن كم هنگام تولد و یا بعضا سقط جنین در او در مقایسه با خانم‌هایی كه بارداری را با وزن نرمال شروع كرده‌اند بیشتر می‌باشد، بنابراین به این خانم‌ها نیز قویا توصیه می‌گردد برای جلوگیری از ابتلا به تمامی حالات یادشده قبل از بارداری وزن خود را به حد ایده‌آل برسانند كه در این مورد نیز توصیه می‌شود از كارشناسان و متخصصین ذیربط شهر خود كمك بگیرند.»
وی افزود: «امروزه نتایج تحقیقات مختلف علمی نشان می‌دهد كه نه تنها تغذیه مناسب در طی دوران بارداری، بلكه تغذیه قبل از بارداری نیز می‌تواند بر روی نتیجه بارداری از ابعاد مختلف تأثیر بگذارد. خانمی كه زایمان زودرس دارد و یا كودكی با وزن كم هنگام تولد به دنیا می‌آورد و یا بعضا مبتلا به سقط جنین می‌شود و یا مشكلاتی مثل دیابت، فشارخون و چاقی بیش از حد دوران بارداری پیدا می‌كند، باید ریشه این مسائل را در تغذیه قبل از بارداری خود مورد كنكاش قرار دهد.

اگر خانمی قبل از بارداری مبتلا به كم‌خونی و ضعف بنیه بدنی می‌باشد و از علائمی مثل خستگی زودرس، سردرد، افزایش ضربان قلب، كم‌اشتهایی و بی‌حوصلگی رنج می‌برد، بداند كه احتمال كم‌وزنی در او قوت دارد و در صورت درمان نكردن خود از طریق دارودرمانی و رژیم‌درمانی باید منتظر زایمان زودرس یا تولد كودك با وزن كم و یا بعضا سقط جنین باشد.

 

از طرف دیگر خانمی كه قبل از بارداری مبتلا به افزایش وزن و یا چاقی می‌باشد و مخصوصا خانم‌هایی كه قبل از بارداری دارای فشارخون بالا و قند خون بالا هستند، بدانند كه بارداری باعث تشدید این بیماری‌ها خواهد شد و مشكلات عدیده‌ای برای خودشان و جنین پیش خواهد آورد كه یك نمونه آن ختم حاملگی برای زنان با فشارخون بالا در طی دوران بارداری است.
پس آنچه اهمیت بسیار بالایی دارد این است كه فرد قبل از بارداری تغذیه مناسب و ایده‌آل داشته باشد كه ضمن رسیدن به وزن نرمال، از بروز بیماری‌های تهدیدكننده بارداری یاد شده نیز جلوگیری شود. برای این منظور به تمامی خانم‌ها در سنین باروری توصیه می‌شود ضمن اینكه از پرخوری می‌بایست اجتناب نمایند از مواد غذایی كلسیم‌دار مثل شیر و لبنیات و منابع غذایی آهن‌دار مثل انواع گوشت‌ها، دل، جگر و قلوه در حد اعتدال استفاده كنند.
این افراد باید در نظر داشته باشند كه تعادل و تنوع در دریافت مواد غذایی سرلوحه كارشان باشد و از غذاهای تمامی گروه‌های غذایی (شیر و لبنیات، گوشت‌ها، نان و غلات، سبزیجات و میوه‌جات) هر روز و حتی در تمامی وعده‌های غذایی روزانه استفاده نمایند و اگر پارامترهای بیوشیمیایی خونشان مثل قند، چربی و ... در حد نرمال و طبیعی نیست و از افزایش وزن و چاقی رنج می‌برند، قبل از بارداری در جهت مرتفع نمودن ‌آنها اقدام عاجل نمایند».
دكتر شهركی در ادامه، در مورد تغذیه افرادی كه گیاهخوار هستند و تصمیم به باردار شدن دارند، گفت: «اگر خانم گیاهخوار سالم قبل از بارداری در محدوده وزن نرمال و طبیعی باشد و افزایش وزن بایسته را بر اساس میزان BMI قبل از بارداری خود در طی دوران بارداری نیز پیدا كند، از نظر علمی مشروط بر اینكه تمامی پارامترهای بیوشیمیایی خون او مثل قند، چربی و فشارخون در قبل و حین بارداری تحت كنترل باشند، مشكلی برای خودش و جنین او با رژیم گیاهخواری مناسب و علمی پیش نخواهد آمد.
گرچه گیاهخواری انواع متعدد دارد، ولی خانم‌های گیاهخواری كه از شیر و لبنیات و تخم مرغ نیز در رژیم غذایی خود استفاده می‌كنند یا به عبارت دیگر Lacto-ovovegetarian هستند، به دلیل اینكه از منابع حیوانی پروتئینی نیز در رژیم غذایی خود استفاده می‌كنند در مقایسه با خانم‌هایی كه گیاهخواری محض دارند افزایش نیاز به پروتئین خود را بهتر می‌توانند تأمین كنند و نتیجه بارداری مطلوب‌تری نیز خواهند داشت.
به‌طور كلی نیاز بدن به ویتامین‌ها، پروتئین‌ها، آهن و مواد معدنی در طی دوران بارداری افزایش پیدا می‌كند و از آنجایی كه رژیم‌های گیاهخواری محض به تنهایی نمی‌توانند احتیاجات بدن زن باردار را در طی بارداری فراهم كنند، لذا با تدوین یك برنامه غذایی مناسب و علمی توسط متخصصین تغذیه و رژیم‌درمانی در كنار استفاده از مكمل‌های غذایی می‌توان از رژیم‌های غذایی گیاهی حتی در دوران بارداری نیز بهره گرفت».
لادن گیاهی، كارشناس امور تغذیه نیز  در مورد وزن قبل از بارداری مادر گفت: «سلامت و تکامل جنین به وضعیت سلامت سلولی که در زمان لقاح اسپرم و تخمک تشکیل می‌شود بستگی دارد و بدون شک وضعیت تغذیه مادر از مدت‌ها قبل از بارداری از عوامل اثرگذار بر سلامت این سلول و تکامل جنین در دوران بارداری است.
وجود ذخایر کافی مواد مغذی قبل از شروع بارداری برای داشتن وضعیت تغذیه مطلوب در دوران بارداری بسیار حائز اهمیت است. مادری که فاقد ذخایر کافی مواد معدنی (خصوصا آهن و کلسیم) و ویتامین‌ها است به سختی می‌تواند حتی با اصلاح تغذیه در دوران بارداری این کمبودها را جبران کند.
علاوه بر آنکه نیاز بسیاری از مواد مغذی در دوران بارداری افزایش می‌یابد، عدم وجود مقدار کافی آنها در زمانی که مادر هنوز از بارداری خود مطلع نیست، می‌تواند اثرات غیر قابل بازگشتی بر تکامل جنین داشته باشد. به عبارت دیگر گرچه وزن‌گیری ناکافی مادر و تغذیه نامناسب او در اواخر بارداری، كاهش رشد جنین و تولد نوزاد كم وزن را به دنبال خواهد داشت، اما وجود سوءتغذیه در اوایل بارداری، موجب بروز نقایص جدی جسمی و ذهنی می‌شود، بنابراین رعایت رژیم غذایی متعادل و متنوع از ماه‌ها قبل از بارداری و همچنین رسیدن به وزن ایده‌آل قبل از اقدام به بارداری ضرورت دارد.
به خانم‌هایی که دارای BMI بالای 30 هستند اکیدا توصیه می‌شود قبل از اقدام به بارداری نسبت به کاهش وزن خود تحت نظر متخصص تغذیه اقدام نمایند و با کاهش حدود 3 الی 4 کیلوگرم وزن در هر ماه، بدون آنکه ذخایر مواد معدنی و ویتامینی خود را از دست بدهند، وزنشان را به وزن ایده‌آل نزدیک نمایند.
چاقی در زنان باردار احتمال ابتلا به فشار خون و دیابت بارداری، سقط و زایمان پرخطر را افزایش می‌دهد. همانطور که اضافه وزن زیاد مادر می‌تواند خطر تولد نوزاد با وزن بالا (بالای 4 کیلوگرم) را داشته باشد، کمبود وزن مادر قبل از بارداری نیز خطر زایمان زودرس و تولد نوزاد زیر وزن طبیعی را به دنبال خواهد داشت.
به‌علاوه مادرانی که دارای BMI زیر 19 هستند، به احتمال زیاد فاقد ذخایر کافی بسیاری از ریزمغذی‌ها هستند، بنابراین توصیه آن است که BMI خانم‌ها قبل از بارداری بین 20 تا 24 باشد».
وی در خصوص مواد مغذی مورد نیاز ما در قبل از بارداری توصیه نمود: «باید با انجام آزمایش CBC و اندازه‌گیری فریتین سرم، نسبت به وضعیت مناسب ذخایر آهن اطمینان حاصل شود. دریافت 1200 میلی‌گرم کلسیم در روز از طریق مصرف 3 واحد منابع لبنی و سبزیجات برگی سبز رنگ از قبل از بارداری توصیه می‌شود.
 اسید فولیک مهم‌ترین ویتامینی است که باید چند ماه قبل از بارداری به صورت مکمل (400 میکروگرم در روز) دریافت شود. ضرورت دریافت این مکمل جهت کاهش خطر تولد نوزاد با نقص لوله عصبی، رشد و تکامل صحیح جنین، کاهش خطر سقط، زایمان زودهنگام و تولد نوزاد کم وزن اثبات شده است.
مکمل ویتامین A با نام آکیوتان که دوز IU10000 این ویتامین است و برای درمان آکنه استفاده می‌شود، باید حتما 3 ماه قبل از بارداری قطع گردد، زیرا دریافت دوز بالای این ویتامین باعث بروز نقایص جنینی می‌شود.
 به کلیه خانم‌هایی که قصد بارداری دارند توصیه می‌شود از مصرف سوسیس، کالباس و غذاهای فرآیند شده به جهت وجود نیترات سدیم و نگهدارنده‌ها جدا پرهیز کنند. لازم است بدانید اثرات سوء این مواد بر روی ژن‌ها می‌تواند حتی تا بعد از چند نسل باقی بماند. مصرف ماهی دریا نیز به جهت امکان آلودگی با جیوه قبل و در حین بارداری و شیردهی توصیه نمی‌شود، گرچه گنجاندن ماهی که در آب سالم پرورش یافته باشد بسیار بسیار مناسب است».
 دكتر نوشین صحابی، متخصص زنان و زایمان هم در خصوص مشاوره قبل از بارداری گفت: «مشاوره و غربالگری قبل از تولد، فرصتی را برای شناسایی و تعدیل عوامل خطرساز مادری، قبل از شروع حاملگی در اختیار پزشك قرار می‌دهد، به عنوان مثال، دو علت اصلی مرگ نوزاد در سال اول زندگی، یعنی نقایص هنگام تولد و اختلالات ناشی از زایمان زودرس را می‌توان با شروع راهكارهای اختصاصی پیشگیری در دوره قبل از تولد به‌طور قابل توجهی كاهش داد یا از بین برد.
در نتیجه ویزیت قبل از حاملگی، ممكن است از نظر اثر بر حاملگی، مهم‌ترین ویزیت مراقبت‌های بهداشتی باشد. در واقع مشاوره قبل از تولد، به منزله طب پیشگیری در رشته بارداری و زایمان است. به این ترتیب عواملی كه می‌توانند بر پیامد حاملگی تأثیر داشته باشند، شناسایی شده و می‌توان به زنان در مورد خطرهای موجود آگاهی داد، بنابراین مشاوره قبل از حاملگی، اثر مثبت چشمگیری بر پیامد حاملگی دارد».
وی افزود: «برای مؤثر واقع شدن مشاوره، باید این امر در مورد خطرهای بالقوه حاملگی و راهكارهای مربوط به پیشگیری از آنها، قبل از حاملگی انجام شود. هنگامی كه اكثر زنان متوجه حامله بودن خود می‌شوند (2-1 هفته بعد از اولین قاعدگی عقب‌افتاده)، طناب نخاعی جنین قبلاً تشكیل شده و قلب وی در حال تپش است.
بسیاری از راهكارهای پیشگیری، مانند مصرف اسیدفولیك برای پیشگیری از نقایص طناب عصبی، در صورتی كه در این زمان شروع شوند، مؤثر واقع نمی‌شوند. نیمی از تمام حاملگی‌های بدون برنامه قبلی رخ می‌دهند و شواهدی وجود دارند كه نشان می‌دهند این گروه از حاملگی‌ها در معرض بیشترین خطر هستند.
در زنان دارای حاملگی‌های ناخواسته احتمال رفتارهای پرخطر بیشتر است. یكی از معیارهای مهم اثربخشی بر مشاوره قبل از حاملگی، تأثیر آن در كاهش تعداد حاملگی‌های ناخواسته است».

 

دكتر صحابی در مورد اثر مشاوره قبل از بارداری بر روی اختلالات مزمن طبی گفت: «دیابت، نمونه اصلی یك اختلال طبی است كه مشاوره قبل از حاملگی در مورد آن مفید واقع می‌شود، چون بالا بودن قند خون باعث بروز مشكلات مادری و جنینی خواهد شد. مشاوره قبل از حاملگی می‌تواند در كاهش عوارض ناشی از قند خون بالا، عوارض مامایی و هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی در زنان مبتلا به دیابت موثر باشد.
یكی دیگر از این اختلالات، بیماری صرع است كه احتمال وقوع اختلالات ساختمانی در فرزندان زنان مبتلا به صرع در مقایسه با فرزندان زنان غیرمبتلا به صرع 3-2 برابر بیشتر است. در مشاوره قبل از حاملگی، معمولاً توصیه می‌شود روند درمان به درمان تك‌دارویی یا دارویی با حداقل آثار سوء بر جنین، تغییر داده شود.
همچنین به زنان مبتلا به صرع توصیه می‌شود، اسیدفولیك مكمل مصرف كنند. اسیدفولیك از بسیاری از ناهنجاری‌های مادرزادی در نوزادان زنان مبتلا به صرع پیشگیری می‌كند.
همچنین در زنان مبتلا به فشارخون بالا، بیماری كلیه، بیماری تیروئید، آسم و بیماری قلبی، پیامد حاملگی با انجام مشاوره قبل از حاملگی، به میزان قابل توجهی بهبود می‌یابد و 80 درصد از آنها، نوزاد طبیعی به دنیا می‌آورند.در مورد بیماری‌های ژنتیكی نیز باید گفت كه در حال حاضر نقایص هنگام تولد، علت اصلی مرگ و میر نوزادان هستند و عامل 20 درصد از كل مرگ‌های دوره نوزادی محسوب می‌شوند.
چند نمونه از اختلالات مادرزادی كه به وضوح از انجام مشاوره قبل از بارداری سود می‌برند، می‌توان به نقایص لوله عصبی، فنیل كتونوری و تالاسمی اشاره نمود». وی افزود: «تعدادی از تست‌های آزمایشگاهی ممكن است در بررسی خطر عوارض در دوران حاملگی سودمند باشند.
این تست‌ها عبارتند از تست‌های پایه‌ای كه معمولاً در مراقبت‌های بارداری انجام می‌شوند، به عنوان مثال، وضعیت ایمنی از نظر سرخجه، واریسلا و هپاتیت B باید مشخص شود. واكسیناسیون به عنوان بخشی از روند مراقبت‌های قبل از حاملگی قابل انجام باشد. با انجام CBC (شمارش كامل اجزای خون) و سنجش میزان حجم گلبول‌‌های قرمز (MVC) اكثر كم‌خونی‌های ارثی وخیم كنار گذاشته می‌شوند.
همسران زنانی كه در آنان وضعیت حاملی بیماری‌های اتوزوم مغلوب تشخیص داده شده است، باید بررسی شوند تا خطری كه فرزندان آنان را تهدید می‌كند، مشخص شود. تست‌های اختصاصی‌تر نیز ممكن است به بررسی زنان مبتلا به برخی از بیماری‌های طبی مزمن مانند بیماری كلیوی، بیماری‌های قلبی- عروقی و دیابت كمك كنند».
دكتر محمدحسین صالحی‌سورمقی نیز در خصوص گیاهان دارویی مورد مصرف در بارداری گفت: «گیاهان را می‌توان از نظر خوراكی و یا دارویی بودن به انواع خوراكی، خوراكی دارویی و دارویی تقسیم‌بندی نمود. مصرف گیاهان خوراكی در حد تجربیاتی كه بشر دارد برای این دوران مفید بوده و می‌تواند بسیاری از املاح، ویتامین‌ها، قندها، پروتئین‌ها و چربی‌های مورد نیاز را تامین نماید.
اكثر سبزیجات خوراكی روزمره و یا میوه‌جات از این قبیل هستند. بعضی از گیاهان نظیر زعفران، زنجبیل و دارچین از این قبیل خوراكی‌های دارویی می‌باشند. مصرف این گیاهان در زمان بارداری باید با احتیاط صورت گیرد. مثلاً مصرف زیاده از حد زعفران در این زمان ممكن است باعث سقط شود. این‌گونه گیاهان به‌خصوص انواعی كه دارای خاصیت قاعده‌آور، محرك، قابض و محرك رحم می‌باشند نسبتاً زیادند و شرایط مصرف هر كدام متفاوت است.
انواع دیگری از گیاهان فقط ابعاد دارویی دارند كه حتماً باید زیر نظر پزشك مصرف شوند، مثلاً گیاهانی از جمله باریجه، مریم گلی، مریم نخودی، تاتوره، افدرا و ... را نباید سرخود مصرف نمود، لذا با توجه به تعداد زیاد گیاهان، شرح كامل هر كدام در مجموعه سه جلدی گیاهان دارویی و گیاه‌درمانی تالیف دكتر صالحی‌سورمقی كه توسط موسسه فرهنگی دنیای تغذیه و سلامت چاپ گردیده، به‌طور كامل شرح داده شده است».