آسیای میانه اگر بتواند خود را احیا می كند

متلاشی شدن اتحاد جماهیر شوروی در سال ,۱۹۹۱ نقش یك قابله را در تولد جمهوری های آسیای میانه داشت

به عبارتی این اتفاق سبب شد تا این جمهوری ها كه فقط، مساحت های گسترده ای بر نقشه جغرافیایی بودند بار دیگر بر نقشه جهانی نمایان شوند.این مساحت های گسترده كه لفظ جمهوری بر آنها اطلاق می شد و عضوی از اتحاد جماهیر شوروی قلمداد می شدند در حقیقت بخش های اداری یا در بهترین صورت بخش های خود مختار بودند.این به ظاهر جمهوری ها در سطح جهان نمایندگی نمی شدند. آنها صلاحیت استقبال از هیات های سیاسی خارجی و همچنین اعزام هیات سیاسی به خارج را نداشتند.

• امپراتوری از هم گسیخته

دانشمند فرانسوی «هلن كارر دانكوس» كتابی با عنوان «امپراتوری ازهم گسیخته» در نیمه دوم دهه هفتاد از قرن گذشته منتشر كرد. وی در این كتاب سرنگونی اتحادیه جماهیر شوروی را پیش بینی كرد. آنچه بعد ها اتفاق افتاد كاملاً مطابق با پیش بینی دانكوس بود.گرچه پیش بینی دانكوس یك معجزه نبود اما باید اذعان كرد كه رخداد آن پس از ۲۵ سال امر عجیبی بود. در حقیقت سناریوی پیش بینی شده توسط دانكوس كاملاً مطابق با حقایق تاریخی و جغرافیایی مربوط به پیدایش كشور هایی است كه شوروی آنها را به خاك خود ملحق كرده و استقلال آنها را مصادره كرد. به این دلیل ابتدا كشور های بالكان (استونی، لاتویا و لیتوانی)- كه استالین پس از جنگ جهانی دوم آنها را به اتحاد ملحق كرد- از این اتحادیه جدا شدند و پس از آن كشورهای قفقاز (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) دومین گروه جمهوری هایی بودند كه از شوروی جدا شدند.گروه سوم، گروه كشور های اسلاو (اوكراین، روسیه سفید و مولداوی) گروه چهارم شامل كشور های آسیای میانه و قزاقستان است. این جمهوری به عنوان بزرگ ترین جمهوری مسلمان، خارج از آسیای میانه واقع است، اما به دلیل همسایگی با آسیای میانه و میراث فرهنگی و قومیتی مشترك، جزیی از آن قلمداد می شود. تاجیكستان نیز كه در فاصله بین روسیه و چین است دارای میراث فرهنگی و نژادی متفاوتی است.

• استان های آسیای میانه

كلمه استان در زبان فارسی به معنای كشور یا حكومت است. با توجه به آریایی بودن فارس ها و همچنین هند و اروپایی بودن زبان فارسی، كلمه استان مترادف با كلمات Stat آلمانی و State انگلیسی است. بر این اساس (السعودیه) را به زبان فارسی (عربستان سعودی) می نامند.آسیای میانه شامل این كشور ها است: ازبكستان كه پایتخت آن «تاشكند» (به معنای سنگ قندی) و ازجمله شهرهای معروف آن «سمرقند» و «بخارا» است. دو شهری كه در حافظه مسلمانان حك شده و دارای میراث فرهنگی تاجیكی هستند. قرقیزستان كشور دیگر آسیای میانه كه پایتخت آن «بیشكك» است در اتحاد جماهیر شوروی سابق نام مبارز كمونیست (فرونزه) بر این شهر اطلاق می شد و تنها پس از سرنگونی این اتحاد بود كه بیشكك به نام حقیقی خود رسید. این دو كشور به دریا راه ندارند و كشور های بسته ای به شمار می آیند. در حالی كه اسلام «كریم اف» بر ازبكستان حكومت می كند، تا مدتی قبل «عسگر آقایف» لیبرال ترین رئیس جمهور در میان روسای جمهور منطقه، رئیس جمهور قرقیزستان بود كه جزء اولین قربانیان توفان دموكراسی در منطقه به شمار می آید.تركمنستان سومین جمهوری آسیای میانه است. این جمهوری كه دارای مرز خاكی با ایران است از منابع نفتی و ساحلی طولانی مشرف بر دریای خزر برخوردار است. پایتخت این جمهوری عشق آباد و «صفر مراد نیازاف» رئیس جمهور آن است.قزاقستان چهارمین كشور آسیای میانه كه پایتخت تاریخی آن «آلماتی» (به معنای سیب پدرم) است. «نور سلطان نظربایف» رئیس جمهور این كشور، پایتخت را به شهر «آك مولا» (به معنای آقای سفید یا قبر سفید) منتقل كرده و نام این شهر را به (آستانه) تغییر داد. قزاقستان مشرف بر دریای خزر بوده و از بزرگ ترین منابع نفتی برخوردار است.تاجیكستان كشور دیگر آسیای میانه به پایتختی «دوشنبه» است. این كشور به دریا راه ندارد و كشور بسته ای به شمار می آید و «امام علی رحمان اف» رئیس جمهور آن است.

• تفاوت های اساسی

تاجیكستان تنها كشور آسیای میانه است كه از لحاظ فرهنگی و نژادی با دیگر كشورهای این منطقه تفاوت دارد. مردم این كشور برخلاف كشور های دیگر آسیای میانه كه به لهجه هایی از زبان تركی سخن می گویند، به زبان فارسی تكلم می كنند. همچنین مردم تاجیكستان از لحاظ نژادی با ساكنان دیگر آسیای میانه متفاوت هستند و با وجود سنی بودن تاجیك ها، آنها بیش از ترك ها به فارس ها نزدیك ترند. پس از استقلال این كشور، ایران برای استفاده از حروف عربی (فارسی) در نوشتار تاجیك ها تلاش زیادی كرد.

• تاریخ منطقه

در پی جنگ های متمادی بین امپراتوری روسیه و عثمانی در قرن نوزدهم منطقه محصور بین دریای سیاه و دریای خزر تا مرز های چین، تحت سیطره سزار روس ها درآمد. پس از سرنگونی حكومت سزار های روس، قانون كولاك (فئودالیسم روس) در این منطقه به اجرا گذاشته شد و تمام منطقه از سیطره روسیه سفید خارج شده و به چنگ روسیه سرخ افتاد.

• اتحاد جماهیر شوروی

سوسیالیسم نقش مهمی در نجات این كشور ها و قومیت ها ایفا كرد، گرچه آنها را متحمل هزینه هنگفتی كرد. تجربه اتحاد (فدراسیون) این كشورها را از دوره فئودالی بدون گذر از مرحله حكومت ملی «بورژوازی» وارد دوره سوسیالیست كرد. این امر تا به امروز یكی از موانع پیشرفت اقتصادی و اجتماعی این كشورها به شمار می آید.این تجربه اولین ضربه ای بود كه به این كشور ها وارد شد. دومین ضربه، سرنگونی اتحاد جماهیر شوروی بود كه تا به امروز گریبانگیر این كشور ها است.این كشورها به شیوه حكمرانی شوروی عادت كردند زیرا این جوامع به غیر از وضعیت اجتماعی گذشته خود كه تنها در چارچوب فئودالیسم می گنجد، مرحله اجتماعی دیگری غیر از سوسیالیست در تاریخ خود سراغ ندارند. این ملت ها كاوش به دنبال تاریخ ملی یا قومی را برای خود از سر گرفتند. به دلیل عدم وجود جایگزین و همچنین فقدان میراث سیاسی كه بتوان از آن كمك گرفت، این ملت ها مخالفتی با ادامه حاكمیت رهبران ستمگر كمونیست و به جای مانده از دوره اتحاد جماهیر شوروی نداشتند. بر این اساس تغییرات در اتحاد جماهیر شوروی تاثیری بر كشورهای آسیای میانه نداشت.با آغاز دوره بیداری این كشورها و درك واقعیت سیاسی خود و ایمان به ضرورت آزادی انسان از یوغ نظام كمونیستی، توفان تغییرات و اصلاحات پس از درنوردیدن گرجستان و اوكراین به كوچك ترین جمهوری آسیای میانه، قرقیزستان رسید. اسلام كریم اف یكی از حاكمان مستبد منطقه با آگاهی از تهدیدی كه حكومت وی را هدف قرار داده بود گفت: «قدرت كافی برای سركوب انقلاب های رنگارنگ همچون انقلاب صورتی در گرجستان و انقلاب نارنجی در اوكراین را داریم.»

• نقش سیاسی اسلام

در آغاز دهه هشتاد ملت لهستان برای مقابله با نظام كمونیست جایگزینی غیر از مذهب كاتولیك به عنوان تنها عامل ملی و وحدت بخش ملت نداشت. نظام حاكم لهستان از ژنرال یارزولسكی كمك خواست تا با استفاده از زور حكومت و حزب كارگران را از شورش كارگران «اتحادیه همبستگی» نجات دهد. این حادثه تاریخی در ازبكستان نیز تكرار شد. در این كشور واقع در آسیای میانه مردم چاره ای غیر از پناه آوردن به اسلام به عنوان عاملی دموكرات و مترقی نداشتند. اسلام كریم اف همچون نظام یارزولسكی كه جنبش همبستگی و كلیسا را وابسته به نیروهای پس گرا و امپریالیست جهانی دانست، نظر مساعدی نسبت به اسلام ندارد كه دین اكثریت مردم ازبكستان است. گرچه ازبكستان طبقه متوسط یكپارچه ای دارد كه در صورت پیاده سازی اصلاحات سیاسی می تواند نقش اساسی در جامعه ایفا كند اما به دلیل فقدان سابقه و تجربه فعالیت سیاسی نزد این طبقه، نمی توان از این طبقه انتظاری داشت. بر این اساس دین نقش شورش علیه كریم اف، كه از سال ۱۹۹۱ حكمرانی می كند، را به منظور گسترش دموكراسی ادا كرد.

• اقتصاد ازبكستان

به رغم امیدهای فراوان به استفاده از منابع نفتی، ازبكستان در درجه اول كشوری وابسته به كشاورزی است. ازبكستان یكی از بزرگترین كشورهایی است كه اقتصاد آن مبتنی بر تولید پنبه است. به علاوه این كشور از بزرگترین تولیدكنندگان و صادركنندگان طلا به شمار می آید و رتبه دهم جهانی در این زمینه را در اختیار دارد. گرچه این كشور یكی از بهترین طبقه های متوسط را دارا است اما فقدان قانون بازار نقش این طبقه را به ائتلاف با بوروكرات ها به منظور تضمین امتیازهای اجتماعی در مقابل نقش سیاسی آن محدود كرده است. اما فساد ناشی از حاكمیت تمامیت خواه سبب شد تا مردم ظلم را احساس كنند. این نظام بدون ارائه خدمات و مزایای مهم _ كه معمولاً حكومت های تمامیت خواه برای ساكت كردن مردم و نیروهای خواهان اصلاح می پردازند _ اقدام به مصادره حقوق مردم و محدود كردن آزادی آنها كرد. چنین وضعیتی برای مدت زمان درازی ادامه نخواهد یافت و گرچه ممكن است در كوتاه مدت سبب سكوت مردم شود اما در نهایت به انفجار توده ها می انجامد و این حادثه ای بود كه در ازبكستان رخ داد.

• اندیجان، گزینه ای دشوار برای واشینگتن

اتفاقات اخیر ازبكستان در منطقه اندیجان كه در دشت فرغانه، منطقه ای كه تعصب دینی شدیدی دارد و در مرزهای قرقیزستان واقع است، رخ داد.سئوالی كه مطرح می شود این است كه آیا آمریكا در ازبكستان به حمایت از دموكراسی به عنوان پادزهر تروریسم ادامه می دهد یا اینكه از كریم اف به عنوان یك هم پیمان در مبارزه علیه تروریسم پشتیبانی خواهد كرد؟ (آمریكا پایگاهی در جنوب ازبكستان دارد كه با استفاده از آن تحركات جریان های اسلامی تندرو و از جمله گروه های تروریستی را زیر نظر دارد) در این باره باید منتظر بمانیم تا شاهد آن باشیم كه آمریكا در ازبكستان منافع را بر ارزش ها ترجیح می دهد یا برعكس؟كریم اف كه به شیوه استالینی حكمرانی می كند از حمایت مسكو برخوردار است. وی توافقنامه نظامی با روسیه داشته و این كشور در ازبكستان پایگاه نظامی دارد. همچنین كریم اف در به خدمت گرفتن دین مهارت دارد. وی مدتی طولانی را صرف ساختن هزاران مسجد و مدرسه اسلامی در نقاط مختلف كشور كرد. كریم اف این كار را برای كسب حمایت مسلمانان و در ضدیت با دموكراسی _ با این ادعا كه دموكراسی همسان با سكولاریسم و منافی اسلام است _ انجام داد. این سیاست كریم اف یك مانور داخلی بوده كه غرض از آن سركوب اقلیت روس با نسبت ۶ درصد و كسب حمایت اقلیت تاجیك با نسبت ۸ درصد است. پس از ائتلاف كریم اف با آمریكا وی دیگر قادر نیست این سیاست را ادامه دهد.به نظر می رسد كه آمریكا و روسیه بار دیگر در ازبكستان رویاروی هم قرار می گیرند و در حالی كه آمریكا قادر به كنار نهادن دموكراسی نیست، روسیه نمی تواند از هم پیمان قوی خود كریم اف دست بكشد.روسیه به رهبری سزار پوتین به منظور محدود كردن پیشروی همزمان اسلام و دموكراسی و آمریكا برای متوقف ساختن پیشروی اسلام به واسطه گسترش دموكراسی، در مقابل تروریسم خواهد ایستاد و رویارویی این دو در ازبكستان ادامه خواهد یافت. در این رویارویی، سرنوشت كریم اف، كمونیست بازمانده مشخص خواهد شد.

منبع: المجله

مصطفی شعیب

ترجمه: مهدی هاشمی