روش تدوین طرح جامع علم و فناوری در ژاپن

ژاپن کشوری است کوچک و دور افتاده که در معرض طوفانهای سهمگین, آتشفشانهای مخرب, کمبود منابع طبیعی و بسیاری مصائب دیگر قرار دارد

ژاپن کشوری است کوچک و دور افتاده که در معرض طوفانهای سهمگین، آتشفشانهای مخرب، کمبود منابع طبیعی و بسیاری مصائب دیگر قرار دارد. اما واقعیت آن است که این کشور پس از ایالات متحده آمریکا دومین ابرقدرت اقتصادی جهان است و در طول ۱۰۰ تا ۱۳۰سال گذشته تبدیل به یکی از اعجاب های توسعه اقتصادی در جهان شده است. زاپن در حدود ۲۶۶ سال (از سال ۱۶۰۲ تا ۱۸۶۸ میلادی) همزمان با دوران صفویه در ایران، کشوری منزوی بود و به رغم این انزوا، اقداماتی را برای دریافت فلسفه غرب از راه ترجمه کتب خارجی انجام داد. در این سالها ژاپن به مسائلی همچون افزایش عوامل تولید، بالا بردن راندمان نیروی کار، افزایش بهره وری زمین های کشاورزی و آموزش نیروی انسانی توجه بسیار کرد و این شعار را مطرح نمود که اگر می خواهید نیروی کار با بهره وری بالا داشته باشید باید به آموزش روی آورید. از امتیازات مثبت متفکران ژاپنی در قرن هیجدهم و نوزدهم این بوده که از روند تحولات جهان به خوبی آگاه بودند و برای تدوین برنامه های توسعه مطالعات زیادی انجام دادند. مطالب حاضر مروری است بر سیاست ها و اولویت هائی که در تدوین برنامه جامع علم و فناوری در این کشور با بهره گیری از هشت دوره آینده نگری علم و فناوری تجربه شده است.

● مقدمه

هدف از مطالعات آینده نگری، فناوری ارائه و تجزیه و تحلیل اطلاعات اساسی مورد نیاز دولت در امر سیاست گذاری علم و فنآوری، مدیریت تحقیق و توسعه بنگاه های اقتصادی می باشد. تحقق مطالعات آینده نگری فناوری با ویژگی های سازمانهای دولتی که با مقولات علم و فناوری سر و کار دارند و همچنین با عوامل مختلف اقتصادی اجتماعی جاری در زمان اجرای برنامه، ارتباط تفکیک ناپذیری دارند. دولت ژاپن طی دهه ۹۰ برنامه جامع "سیاست گذاری علم و فناوری در قرن بیست و یکم" را که توسط "شورای علوم ژاپن" که نهادی وابسته به دفتر نخست وزیری و مشتمل بر نخبگان علمی و دانشمندان برجسته است، به تصویب رساند.

این مقاله با استناد به گزارشات ارائه شده توسط موسسه ملی سیاستگذاری علم و فناوری و وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش و علم و فناوری مطالعات آینده نگری و سیاست های علمی دولت ژاپن را مورد بررسی قرار می دهد. در این راستا، ابتدا ابعاد اساسی نظام علم و فناوری ژاپن و تغییر و تحولات آن از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی مرور می شود و سپس با بررسی روند آنها، نتایج ششمین(۱۹۹۷)، هفتمین (۲۰۰۱) و هشتمین (۲۰۰۴) دوره آینده نگری ژاپن و در نهایت اولویت های مورد نظر در توسعه این کشور ازائه خواهد شد. اهتمام این مقاله بر این است تا نقش چشمگیر علم و فناوری را در توسعه و تدوین طرح جامع علم و فناوری کشور ژاپن نشان دهد.

● ویژگیهای نظام علم و فناوری کشور ژاپن

یکی از ویژگیهای متمایز نظام اداری علم و فناوری ژاپن، ساختار گسترده و حضور فراگیر آن در اکثر وزارتخانه ها و موسسات دولتی این کشور است. شایان ذکر است که هریک از سازمان و وزارتخانه ها دارای بودجه و موسسات تحقیقاتی مستقلی هستند که با هماهنگی یکدیگر به طور کامل برنامه های پژوهش و توسعه کشور را تحقق می بخشند.

علاوه بر این، آژانس علم و فناوری (STA) از طریق برنامه های استراتژیک تحقیقاتی خود مسئولیت برقراری ارتباط بین تحقیقات کاربردی و پژوهشهای بنیادی را بر عهده دارد. بودجه علم و فناوری دولت ژاپن در سال ۱۹۹۹ جمعآً ۱۶/۳ تریلیون ین بوده است.

به منظور نظارت، ارزیابی و تصویب برنامه های کلی پژوهش و توسعه وزارتخانه ها و موسسات، سازمانی به نام شورای علم و فناوری (CST²) با ریاست نخست وزیر تاسیس شد. لازم به ذکر است که در نظام علم و فناوری ژاپن سرمایه گذاری در پژوهش و توسعه با هدف پیشتاز بودن بخش صنعت در این کشور انجام می شود.

● تغییرات نظام علم و فناوری و تدوین قانون اساسی علم و فناوری

همان طر که گفته شد اعتبارات پژوهش و توسعه ژاپن بشتر برای هزینه کردن در بخش صنعت هدف گذاری شده بود. بدیهی است، سرمایه گذاری بخش صنعت در R&D با تاکید بر توسعه بازار انجام می پذیرد که ناگزیر موجب سرمایه گذاری کمتری در پژوهشهای بنیادی و زیربنایی می شود. این عملکرد به این معنا است که ژاپن در آن سال ها بر پژوهش و توسعه کاربردی تاکید بسیاری داشته است.

در دهه ۱۹۹۰ژاپن دچار رکود اقتصادی شدیدی شد، بطوزیکه بخش صنعت مانند قبل نتوانست اعتبارات پیش بینی شده در حوزه پژوهش و توسعه را حفظ کند. با درک این شرایط دولت ملزم به بالا بردن سهم بودجه پژوهش های بنیادی (همچنان که کشورهای دیگر هم به نتایج مشابهی دست یافته بودند) گردید. با توجه به زمینه های مذکور، قانون اساسی علم و فناوری ژاپن در سال ۱۹۹۵ وضع شد. به موجب این قانون، دولت موظف شد سرمایه گذاری در بخشهای علم و فناوری را یا تخصیص درصد بالایی از درآمد ناخالص ملی (GDP) تا جایی که قابل رقابت با بودجه اختصاص یافته توسط بعضی کشورهای اروپایی و ایالات متحده از آغاز قرن ۲۱ باشد، ارتقاء دهد و همچنین دولت موظف به افزایش سرمایه گذاری تا دو برابر در طول برنامه اول گردید و لازم بود سطح اعتبارات کل علم و فناوری به ۱۷ تریلون ین ارتقاء یابد که تا پایان سال مالی ۲۰۰۰ این مبلغ در اختیار دولت قرار گرفت.

شورای علم و فناوری (CST) و آژانس علم و فناوری (STA) از ژانویه سا ۲۰۰۱، هر ۵ سال یک بار وظیفه بازنگری برنامه جامع علم و فناوری و همچنین اصلاح اولین نسخه آن را و ارائه نسخه دوم برای سالهای مالی ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۵، را به عهده گرفتند.

● دوره نظرسنجی های آینده نگری فناوری

دوره زمانی هر یک از مطالعات آینده نگری ژان ۳۰ ساله می باشد. بدین معنا که افق چشم انداز هر یک از مطالعات از ابتدا تغییر نکرده است.

۱) روند نظر سنجی دلفی در ژاپن

هشت نظر سنجی گذشته آژانس علم و فناوری با استفاده از روش دلفی انجام شد که در آن معمولاً یک پرسشنامه دو بار برای هر یک از پاسخ دهندگان ارسال می شود. روش دلفی، روشی است که با ارسال مکرر یک پرسشنامه به تعداد قابل ملاحظه ای از متخصصین (بین ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ نفر)، ثبات نقطه نظرات آنها نسبت به موضوعات مندرج در پرسشنامه مورد ارزیابی قرار می گیرد.

همراه با پرسشنامه دوم، نتایج پرسشنامه اول نیز برای پاسخ دهندگان ارسال می شود. این کار فرصت ارزیابی مجدد را در پرتو آگاهی از روند کلی نقطه نظرات نسبت به سوالهای مندرج در پرسشنامه برای پاسخ دهندگان فراهم می سازد. این ویژگی مهمی است که نظر سنجی دلفی را از روش نظر سنجی معمولی متمایز می کند. پاسخ دهندگانی که اطمینان لازم نسبت به نظرات خود ندارند، به طور کلی به پذیرش دیدگاه های اکثریت متمایل گشته و بدین ترتیب تثبیت و همگرایی نظرات امکان پذیر می گردد.

۲) تشکیل کمیته آینده نگری فناوری و زیر گروه های مربوطه

برای اجرای نظر سنجی، MEXT³، کمیته راهبری را در داخل NISTEP تاسیس کرد و موسسه مطالعه آینده نگری فناوری (IFTECH) چهار حوزه فناوری با سه زیر کمیته در حوزه نیازها را به سرپرستی اعضای کمیته راهبری ایجاد نمود. اعضای زیر کمیته های حوزه فناوری از صاحبنظران آن حوزه نیازها از صاحبنظرانی در علوم فرهنگی و اجتماعی تشکیل می شوند. این سه کمیته اهداف فناوری ها را به نحوی گزینش می کنند که بتوانند پاسخگوی نیازهای اجتماعی – اقتصادی نیز باشند. زیر کمیته های حوزه فناوری و حوزه نیازها عبارتند از:

▪ اطلاعات و ارتباطات

▪ الکترونیک

▪ علوم زیستی

▪ بهداشت و مراقبت های پزشکی

▪ کشاورزی

▪ جنگلداری

▪ ماهیگیری و غذا

▪ علوم دریایی

▪ زمین شناسی و علوم فضا

▪ مواد و فرآیندها

▪ ساخت و تولید

▪ توزیع

▪ کسب و کار مدیریت

▪ شهرنشینی و ساختمان

▪ حمل و نقل

▪ خدمات

▪ منابع

▪ انرژی و محیط زیست

▪ سیستمهای جدید اجتماعی اقتصادی

▪ پیر شدن جامعه

▪ ایمنی و امنیت.

● تدوین و طراحی پرسشنامه

فرآیند طراحی پرسشنامه با تعیین گستره و قلمرو نظر سنجی و روند توسعه فناوری ها در آینده توسط زیر کمیته ها آغاز می شود. برای حصول اطمینان از نادیده نگرفتن موضوعات مهم آنها را در جدولی تنظیم و جمع آوری می کنند.

اعضای زیر کمیته ها با توجه به ضوابط و چارچوبهایی که کمیته آینده نگری فناوری تعیین میکند، موضوعات نظرسنجی را انتخاب می کنند. مجموعه نهایی موضوعات، لازم است به نحوی تنظیم شوند که تعداد موضوعات مشابه نسبت به نظر سنجی قبلی تقریباً برابر بوده و علاوه بر آن موضوعات جدید و موضوعات اصلاح شده نیز تقریباً یک سوم حجم پرسشنامه را تشکیل دهد. اساساً، دامنه موضوعات باید در یک محدوده ۳۰ ساله قابل تحقق باشند و در صورت لزوم موضوعاتی که تصور می شود پس از گذشت ۳۰ سال تحقق خواهند یافت نیز در نظر گرفته شود.

مراحل فن آورانه هر موضوع، لازم است به وسیله یکی از چهار کلید واژه زیر مشخص گردد:

▪ "توضیحی، توسعه ای، کاربردی و فراگیر"

اگر امکان تحقق موضوعات بطور اخص ذکر نشود، باید مشخص شود که در کدام کشور جهان تحقق پذیر است (تعیین کشور و ناحیه ای که در آنجا احتمال تحقق آن موضوع بیشتر است.) برای یک موضوع نباید دو یا چند پیش بینی خاص ارائه گردد.

موضوعات در هر زمان باید دارای اهداف ارزشی ویژه و اطلاعات شفافی بوده و کاربرد خاصی را نشان دهند.

در مواقع ضروری، موضوعات مشابه را باید در بیش از یک حوزه منظور نمود. موضوعاتی که توسط زیرکمیته نیاز سنجی طبقه بندی می شود لازم است حتی المقدور موضوعات متعددی را در بر گیرد (این ضابطه در هفتمین نظر سنجی پیشنهاد شده است).

● گزینش پاسخ دهندگان به پرسشنامه

نکته مهم در رابطه با گزینش پاسخ دهندگان به پرسشنامه عبارت است از تهیه فهرست کاملی از نخبگان با دانشی گسترده در موضوعات مربوطه یا حوزه های فناوری با تاکید بر نمایندگانی از دانشگاه ها (دانشگاههای خصوصی و دولتی)، صنعت و دولت. پس از تکمیل فهرست پاسخ دهندگان خبره، از نحوه همکاری ایشان در رابطه با تکمیل پرسشنامه جویا می شوند که معمولاً ۶۰ درصد آنها به همکاری پاسخ مثبت می دهند. دومین پرسشنامه نظر سنجی نیز در برگیرنده موضوعات پرسشنامه اولین نظر سنجی می باشد (در پرتوی آرای پاسخ دهندگان به پرسشنامه اول، نحوه بیان موضوعات در پرسشنامه دوم مورد تغییر و بازنگری قرار می گیرد).

● ارزیابی نظر سنجی آینده نگری آژانس علم و فناوری

اولین نظرسنجی آژانس در حدود ۴۰ سال پیش، در سالهای ۱۹۷۰و ۱۹۷۱ صورت گرفت که زمینه ارزیابی تحقق موضوعات مطلوب در آن دوران را فراهم ساخت. این ارزیابی از نظر بررسی اعتبار مطالعات آینده نگری فناوری مفید و ارزشمند است. براساس نتایج، نظرسنجی آینده نگری آژانس علم و فناوری تا حدودی از اعتبار بالایی نسبت به روش پیش بینی توسعه آینده فناوری برخوردار بوده است.

● ارزیابی تحقق فناوری ها

ابتدا، چگونگی ارزیابی تحقق فناوری هایی که (موضوعات) در نظر سنجی های قبلی از آنها نام برده شده است، تشریح می شود: فناوری، ۵۸۸ موضوع (از ۶۵۷). در سا ۱۹۹۶، اعضای زیر کمیته های ششمین آینده نگری در اولین نظر سنجی آینده نگری (۱۹۷۱-۱۹۷۰) و در دومین نظر سنجی (۱۹۷۶) به ترتیب ارزیابی کردند. از موضوعات ارزیابی شده در اولین نظر سنجی ۲۶ درصد به طور کامل و ۳۸ درصد از آنها به طور نسبی تحقق یافتند. با توجه به حوزه های ارزیابی شده، بالاترین نرخ تحقق متعلق به IT و سپس غذا و کشاورزی بوده است. صنعت و منابع طبیعی، بهداشت و مراقبتهای پزشکی و توسعه اجتماعی در مراتب بعدی قرار گرفتند. در میان همه موضوعات از جمله موضوعات نسبتاً محقق شده، بهداشت و مراقبتهای پزشکی از بالاترین نرخ تحقق برخوردار است و به دنبال آن غذا، کشاورزی، اطلاعات، صنعت، منابع طبیعی و توسعه اجتماعی در رده های بعدی قرار می گیرند. به همین ترتیب، از موضوعات ارزیابی شده در دومین نظرسنجی، ۲۱ درصد آنها تحقق یافتند، ۴۲ درصد تحقق نسبی و ۳۷ درصد تحقق نیافتند.

● رابطه بین درجه اهمیت و نرخ تحقق

برای هر موضوع فناوری یک شاخص اهمیت محاسبه می شود که رابطه بین میزان اهمیت و نرخ تحقق آن موضوع آن را بیان می کند. تعیین درجه اهمیت موضوعات در هر یک از شش دوره نظر سنجی مبتنی بر انتخاب یکی از گزینه های عالی، متوسط، ضعیف یا غیر ضروری توسط پاسخ دهندگان است. هنگامی که کلیه پاسخ دهندگان گزینه عالی را انتخاب کنند مقدار این ضریب برابر ۱۰۰ و در صورتی که تمام پاسخها غیر ضروری باشد، مقدار آن صفر می شود.

تفاوت مهمی در نرخ تحقق موضوعات بویژه عناوین با تحقق نسبی دیده می شود هر چند که این موضوعات از لحاظ شاخص اهمیت با یکدیگر اختلاف ناچیزی دارند، به طوریکه هر چه شاخص اهمیت موضوعات بیشتر باشند، نرخ تحقق نسبی نیز بالاتر می رود. در بین موضوعاتی با ضریب اهمیت ۵۰ یا بیشتر، تفاوت عمده ای مشاهده نمی شود و برای موضوعاتی با درجه اهمیت پایین، نرخ تحقق موضوعات از جمله تحقق نسبی به شدت کاهش می یابد.

● نظر سنجی دلفی در مقایسه های بین المللی

اگر چه اولین تا چهارمین نظرسنجی های آژانس علم و فناوری تنها به کشور ژاپن محدود می شد، اما حوزه و قلمروی نظرسنجی ها بیش از پیش بین المللی شدند و به همین دلیل در پنجمین نظرسنجی با همکاری کشور آلمان دو برنامه، یکی به صورت مقایسه ی داده های نظرسنجی دو کشور آلمان و ژاپن و دیگری بر اساس مطالعات مشترک بین این دو کشور، تحت عنوان نظرسنجی (Mini-Delphi) انجام شد.فرانسه هم به همین ترتیب همکاری هایی را در پنجمین نظرسنجی با کشور ژاپن انجام داد. در اولین نظر سنجی آلمان و پنجمین نظر سنجی ژاپن موضوعات یکسانی مورد بررسی قرار گرفت و بدین ترتیب زمینه مقایسه مستقیم نتایج برای هر دو کشور میسر شد.

براساس مطالعات انجام شده، اختلاف بین زمانهای تحقق پیش بینی شده دو کشور آلمان و ژاپن برای تقریباً ۶۰ درصد تمام موضوعات، کمتر از سه سال بود. براساس این نتایج نظر پاسخ دهندگان مبتنی بر این حقیقت است که زمان تحقق از یک دوره پنج ساله تبعیت می کند. علاوه بر این، به دلیل این که نظرسنجی زمان تحقق برنامه های کشور پاسخ دهندگان را مشخص می کند، بنابراین چنین توافق مطلوبی درباره زمان تحقق در کشورهای مختلف نشانگر قلمرو جهانی فناوری است. درمقابل، تفاوتهای قابل ملاحظه ای بین ارزیابی دو کشور نسبت به اهمیت موضوعات وجود دارد که این تفاوتها بیشتر به تاثیر شدید عوامل اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و فرهنگی است.

● نقش آینده نگری فناوری در تحقق نیازهای اجتماعی- اقتصادی ژاپن

در دهه ۱۹۹۰ آرای عمومی مردم بر این مسئله تاکید داشت که علم و فناوری می تواند پاسخگوی نیازهای اجتماعی – اقتصادی باشد. به بیان دقیق تر، تمایل دانشمندان علوم اجتماعی و اقتصادی به عنوان نمایندگان واقعی مردم نسبت مشارکت مستقیم و نظام مند در فرآیند سیاست گذاری علم و فناوری روز به روز شدیدتر گردید. با توجه به این مسائل، در دومین طرح جامع علم و فناوری ژاپن بر عناوین زیر تاکید شد.

ـ پاسخگویی به نیازهای مردم از نظر بهداشت، پیشگیری، غلبه بر بیماری ها و حوادث غیر مترقبه.

ـ بررسی مسائل مربوط به پیشرفت سریع فناوری ارتباطات و اطلاعات و ایجاد و توسعه صنایع نوین.

ـ مشارکت در حل و فصل مشکلات جهانی، مانند محیط زیست، تامین تهیه غذا، محدودیت منابع و انرژی.

موضوعات فوق تلاشهایی را برای تلفیق نیازهای اقتصادی – اجتماعی در برنامه نظر سنجی آینده نگری فناوری همراه با سلسله مراتب عنوان شده ضروری ساخت.

● تلاش برای ادغام نیازهای اجتماعی- اقتصادی در نظرسنجی ها

هفتمین آینده نگری فناوری با حضور و مشارکت صاحبنظران اجتماعی، اقتصاددانان و روزنامه نگاران و سایرین انجام شد و بر نکات و ویژگی های زیر در آن تاکید شد:

الف) نیازهای آینده

سه زیرکمیته بررسی نیازها با هدف شناخت نیازهای اجتماعی- اقتصادی آینده مردم ژاپن با توجه به مسائلی از قبیل تغییرات ساختار جمعیتی (تعداد زاد و ولد خیلی کم و کهنسالی)، جهانی شدن اقتصاد همراه با پیشرفت سریع فناوری اطلاعات، موضوعات جهانی مانند محیط زیست، غذا و انرژی، ایمنی و امنیت اجتماعی و حیات انسانی (مانند مراقبتهای روانی) را در دستور کار خود قرار داد. موضوعات برگزیده مربوط به نیازهای اجتماعی – اقتصادی در کمیته های فناوری که موظف به بررسی آنها هستند، عرضه می گردد. به علت رشد سریع بخشهای خدمات و توزیع در اقتصاد و اهمیت مدیریت بازرگانی، کمیته هایی برای رسیدگی به این امور نیز تشکیل شد که آنها عبارتند از کمیته خدمات، توزیع و مدیریت.

ب) میزگرد نخبگان

به منظور انعطاف پذیر ساختن موضوعات نظر سنجی (در ششمین نظرسنجی، این موضوعات برای تمام حوزه ها مشترک بودند) چندین میزگرد در قالب گروهی مرکب از ۶ گروه فناوری و یک گروه نیاز سنجی تشکیل شد.

ج) تعامل بین نیازها و فناوری ها

چنین استنباط می شود که مرتبط ساختن موضوعات فناوری و نیازها به منظور درج نیازهای اقتصادی و اجتماعی در فرمهای نظرسنجی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. متخصصان و خبرگان در هر حوزه فناوری به پرسشنامه نظر سنجی پاسخ می دهند. سپس طی نظرسنجی دیگری نیازهای گزینش شده در ۳ میزگرد مورد بررسی قرار می گیرد. به عبارت دیگر، نیازهایی که توسط ۳ میزگرد د اولویت قرار گرفته بودند، مورد نظر سنجی قرار می گیرند. چنانچه اولویت گذاری این نیازها بوسیله نظرسنجی دیگری انجام شود، می توان میزان تاثیر هر موضوع را بر نازها دریافت.

د) معرفی موضوعات غیرفناورانه (موضوعات سازمانی، شیوه زندگی و غیره)

در صورت لزوم، می توان موضوعاتی را که تصور می شود تاثیر عمیقی بر توسعه بعضی از فناوری ها دارند، در فهرست سوالهای پرسشنامه وارد نمود (این نوع موضوعات غیرفناورانه هستند).

● نقش آینده نگری در تدوین برنامه جامع علم و فناوری

▪ ششمین دوره مطالعات آینده نگری فناوری، ۱۹۹۷

ششمین دوره مطالعات آینده نگری فناوری ژاپن، با هدف تعیین روند توسعه علم و فناوری برای ۳۰ سال آینده، توسط موسسه ملی سیاست گذاری علوم و فناوری با مشارکت ۴۰۰۰ متخصص عالی رتبه انجام شد طرح جامع و کاملی از روند توسعه علم و فناوری ارائه گردید. با بکارگیری نظرسنجی دلفی، بیش از ۱۰۰۰ موضوع درزمینه توسعه فناوری، اهمیت آنها، اثرات احتمالی آنها و سایر موارد مربوط به توسعه علم و فناوری در ۳۰ سال آینده (تا سال ۲۰۲۵) در ۱۴ حوزه مورد پرسش قرار گرفت. زمینه های اصلی و حوزه های مورد نظر در این نظرسنجی عبارتند از:

فرآوری مواد، الکترونیک، اطلاعات، علوم زیستی، فضا، علوم دریایی و زمینی، منابع انرژی، محیط زیست، کشاورزی، جنگل داری و شیلات، ماشین سازی، ساخت و ساز و شهر نشینی، ارتباطات، حمل و نقل، بهداشت، مراقبت های پزشکی و رفاه.

دستاوردهای عمده این طرح را می توان در موارد زیرخلاصه نمود:

- تدوین طرح جامع و کامل از روند توسعه علم و فناوری، همراه با اهمیت و اثرات اجتماعی فناوری.

- ارائه چشم انداز ۳۰ ساله.

- تعیین اولویت ها و زمینه های اصلی پژوهش و توسعه.

● هفتمین دوره مطالعات آینده نگری فناوری، ۲۰۰۱

در تدوین هفتمین دوره مطالعات آینده نگری فناوری ژاپن با هدف روند توسعه علم و فناوری تا ۳۰ سال آینده (سال ۲۰۳۰) گروه های کاری مختلفی از متخصصین و خبرگان این کشور با وظیفه تنظیم و بررسی قسمتی از پروژه مشارکت داشتند. ابتدا ۱۴ کمیته جهت بررسی و تجزیه و تحلیل موضوعات علمی و فنی گمارده شدند و مراحل نظارت، هدایت و بررسی نتایج طرح نظرسنجی نیز به عهده این گروه ها واگذار شد. سوالات و نکات مهم مندرج در هفتمین نظرسنجی دلفی عبارتند از:

شناسایی مسائل و موضوعات مهم، اثرات احتمالی این مسائل در آینده کشور، زمان تحقق آنها، شناسایی کشورهای پیشرو در موضوعات فوق، اقدامات مفید و موثر دولت در راستای تحقق آنها مسائل و مشکلات احتمال کشور ژاپن در آینده.

همچنین کارفرمایان این مطالعات عباذت بودند از: آژانس علم و فناوری (STA)، وزارت آموزش، ورزش، فرهنگ، علم و فناوری (MECSST) و شورای علم و فناوری (CST) و اجرای این مطالعات بر عهده شورای آینده نگری علم و فناوری (STFC) و موسسه سیاستگذاری علم و فناوری (NISTEP) واگذار گردید.

▪ زمینه های اصلی و حوزه های مطالعاتی هفتمین نظر سنجی:

جامعه و نیازهای اقتصادی، اطلاعات و ارتباطات الکترونیکی، علوم زیستی، بهداشت و درمان، کشاورزی، جنگلداری، شیلات و تغذیه، علوم زمینی و دریایی، فضا، منابع و انرژی، محیط زیست، مواد و فرآیندهای آن، ساخت و تولید، مدیریت و سیستم اداری، ترافیک، خدمات.

● هشتمین دوره مطالعات آینده نگری فناوری، ۲۰۰۴

هدف این دوره آینده نگری بر گردآوری اطلاعات برای طراحی برنامه جامع علم و فناوری سال ۲۰۰۶ با رویکرد شناسایی شاخص های مربوط به نیازهای اقتصادی و اجتماعی ژاپن متمرکز شد. مؤلفه های مهم در این طرح عبارتند از:

- مشارکت دستگاهها در تدوین سیاست های علم و فناوری که نتایج به موقع در اختیار ذینفعان قرار گرفته تا تاثیر اطلاعات بر برنامه ریزی آنها پایدار شود.

- تاثیر در برنامة جامع علم و فناور؛ این برنامه چارچوپ و سمت و سوی سیاست علم و فناوری ژاپن را نشان می دهد و برخلاف کشورهای سوسیالیست ثابت نیست بلکه فقط جهت گیریهای کلان را در اختیار سیاستمداران قرار می دهد.

- تشخیص اولویت ها و تاکید بر اقدام؛ تعیین عناوین مهم در حوزه های اصلی، تدوین راهبرد اجرایی برای هر یک، حمایت از حوزه های مندرج در نظرسنجی دلفی و فناوری های قریب الوقوع.

- مشارکت بازیگران اصلی آینده نگری مانند دانشمندان بنام، سیاستمداران، مدیران صنایع، دانشگاه ها. این افراد را می توان عامل هم افزایی و هم گرایی دانست؛ زیرا از یک طرف در دانش یکدیگر مشارکت می کنند و از طرف دیگر از دستاوردهای ایجاد شده بهره مند می شوند.

● نتیجه گیری

ترویج علم و فناوری بمنزله محور اصلی رشد منطقی بازار اقتصاد و کسب و کار در ژاپن محسوب می شود، بنابراین تشخیص سمت و سوی توسعه فناوری در بلند مدت نقشی حیاتی برای این کشور دارد. در پرتو این واقعیت، برنامه مطالعه آینده نگری فناوری که به منظور تعیین آینده نگری فناوری در ژاپن در سی سال آینده، و در نتیجه مشارکت در فرمول بندی سیاست علم و فناوری و فراهم ساختن یک نقطه مرجع برای راهبردهای فناوری در بخش خصوصی است، اجرا شده است.

وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علم و فناوری، آژانس علم و فناوری تا سال ۲۰۰۴ هشت برنامه آینده نگری فناوری را، هر پنج سال یکبار از سال ۱۹۷۱، برای تعیین و تشخیص راستای فناوری در ژاپن در بلند مدت اجرا کرده است. فرآیند آینده نگری فناوری برای نزدیک کردن دانش و نقطه نظرات متخصصان حوزه های مختلف برای دستیابی به چشم اندازی مشترک از آینده علم و فناوری تلاش می کند.

در زمان استفاده از اطلاعات برآمده از آینده نگری فناوری در سیاست گذاری علم و فناوری، علی الخصوص برای بررسی و تعیین اولویت های علم و فناوری، لزوم مقایسه فناوری در حوزه های گوناگون خودنمائی می کند، در عین حال لازم است دقت کافی در مرحله مقایسه مستقیم نتایج نظرسنجی های مربوط به گروه های مختلف پاسخ دهندگان به عمل آید. با توجه به تجربه های کسب شده در نظرسنجی های قبلی، پاسخ دهندگان تمایل دارند اولویت های برتر را به حوزه های تخصصی خود اختصاص دهند (تعصب حرفه ای). بنابراین در زمان طراحی حوزه های نظرسنجی، ضروری است حوزه های تخصصی ویژه و مستقل با توجه و دقت کافی انتخاب شوند و تعصب های حرفه ای را قبل از مراجعه به نتایج نظرسنجی برای تعیین اولویت های مربوط به تحقیق و توسعه با بصیرت و دقت عمل کافی مد نظر قرار دهیم. نظرسنجی هفتم، با تاکید بر پرسش عمومی، حوزه های با اهمیت علم و فناوری برای آینده ژاپن که مربوط به ۱۶ حوزه فناوری بود شکل گرفت، در حالی که در هشتمین نظر سنجی تعیین اولویت ها و سمت و سوی آینده علم و فناوری در ژاپن و تدوین برنامه جامع علم و فناوری بر ابتنای پاسخگوئی به نیازهای اجتماعی و اقتصادی ژاپن انجام شد.