فرش اراك ساروق

سابقة تاریخی شهر فعلی اراك به ۲۰۰ سال نمیرسد ولی لفظ اراك قبل از ظهور اسلام به بخشی از ماد بزرگ , یعنی جبال كوهستان گفته می شده از قرن دوم بعد از ظهور اسلام ناحیة بین همدان , ری و اصفهان , عراق احتمالاً اراك نامیده شد

ویژگیهای تاریخی و جغرافیایی استان مركزی :

سابقة تاریخی شهر فعلی اراك به ۲۰۰ سال نمیرسد ولی لفظ اراك قبل از ظهور اسلام به بخشی از ماد بزرگ ، یعنی جبال (كوهستان ) گفته می شده . از قرن دوم بعد از ظهور اسلام ناحیة بین همدان ، ری و اصفهان ، عراق ( احتمالاً اراك ) نامیده شد.در زمان سلاطین دیالمه ، غزنویان ، سلجوقیان و اتابكان منطقة عراق همواره حكمرانی جدا داشته است .از زمان مغول لفظ عراق عجم برای تشخیص از عراق عرب متداول شد .قدمت این شهر به دورة مادها می رسد . این منطقه در زمان حملة اعراب به ایران ویران شد و به صورت ده كوچكی در آمد كه ابتدا الكرج و سپس كرج نام گرفت .در زمان معتصم خلیفه ،خانوادة ابودلف العجلی در این منطقه ساكن شدند و باعث گسترش آن شدند و این منطقه ابتدا به بوئین كرج و سپس به كرج ابودلف مشهور شد . در اوایل سلطنت قاجار ، بلوك عراق ( نواحی بین شهرهای قم ، ساوه ، همدان ، ملایر، بروجرد، گلپایگان و اصفهان ) به علت وسعت زیاد ( نزدیك به ۹۰۰۰ كیلومتر مربع ) در حدود ۱۰۰۰ روستا و جمعیتی فراوان داشت . بافت روستایی و كشاورزی منطقه و كمبود آب و فشارهای مالیاتی و طاقت فرسای حكام و قوانین غالبأ باعث درگیریهای خونین در این منطقه می شد كه از جملة آنها شورش مالیاتی اهالی دولت آباد و مشك آباد از توابع فراهان است كه در زمان فتحعلی شاه موجب لشكركشی سپهدار و ویرانی این مناطق شد .به همین دلیل فتحعلی شاه در سال ۱۲۲۴ ه.ق وادار به تشكیل قشونی به نام قشون عراق شد. در این منطقه كه دژ سلطان آباد در آنجا ساخته شد بعد از افزایش جمعیت در آنجا مجددأ نام شهرستان عراق به آن اطلاق شد كه در سال ۱۳۱۶ ه.ش مجددأ به اراك تبدیل شد . دروازه های قدیم شهر اراك شهر جرد در شرق ، رازان در شمال ، دروازة حاج علی نقی در غرب و دروازة قبله در جنوب بود كه بازار كنونی اراك شبكة ارتباط داخل این دروازه ها بود . شهر جدید اراك به هنگام تاسیس دارای نقشة شهرسازی كاملی بود كه ادارات ، مساجد ، حمام، ارك دولتی و ... در آن پیش بینی شده بود . اگر چه مناطقی از استان مركزی نظیر قم و ساوه ، تولید فرش در حد قابل توجهی دارند ولی آنچه مورد نظر ماست فرشهای خاصی است كه در دوره ای خاص در نقاط مختلف این منطقه نظیر ساروق ، لیلیان ، مشك آباد ، سرابند ، و غیره و با ویژگیهایی شناخته شده در این مراكز بافته شده و به بازارهای جهانی عرضه می گردیده است .

سوابق قالیبافی در اراك :

همانطور كه اشاره شد اراك مابین شهرهایی نظیر قم ، كاشان و اصفهان می باشد بنابر این با توجه به قدمت قالیبافی در این شهرها نمی توان متصور شد كه فرش اراك قدمتی كمتر از فرش همسایگان خود داشته باشد . نیز در تاریخ اشاره شده كه هنگام عبور شاپور ذوالاكتاف از فراهان در ساروق فرشی به او هدیه داده شده است كه مشخصأ نشان دهندة وجود فرشبافی در آن دوران است .ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۷ ه.ق در سفرنامة خود اشاره به این نكته دارد كه اراك دارای تجارت پر رونقی بوده و اكثر در آمد خود را از راه فرش تامین می كندكه نشان دهندة‌ آنست كه اراك در آن زمان فرش مرغوبی داشته و نیز از زمانهای پیشتر در آن منطقه رایج بوده است. در واقع از اواسط حكومت ناصرالدین شاه است كه فرش اراك حضوری قابل لمس یافته و فرشهای منطقه بعضأ‌ شهرتی جهانی می یابند .در شهر جدید اراك پس از تاسیس بانیان این شهر به فراخوان صاحبان حرفه و صنایع از نقاط مختلف كشور پرداختند و در صدد كمك و ایجاد تسهیلات برای تولیدات مختلف برآمدند . بر اساس برخی شواهد در تجدید حیات فرش در منطقه ، طراحان و بافندگان كرمانی ، كاشانی و اصفهانی دخالت مستقیم داشتند و آثار حضور طرحهای بومی آن مناطق را در فرشهای اراك می توان پی گرفت .موقعیت اداری این شهر و قرار گرفتن آن بر سر راههای بازرگانی و تجاری كشور شرایط مناسبی برای استقرار تجار و بازرگانان فراهم آورد .صادرات فرآورده های اراك برای اولین بار توسط بازرگانان تبریزی در سال ۱۲۵۴ ه.ش در زمان ناصرالدین شاه انجام گرفت .به خاطر ارزش اقتصادی این قضیه در سال ۱۲۶۶ ه.ش شركت سوئیسی الاصل زیگلر راسأ اقدام به گشودن دفتری در این شهر می كند كه به زودی محوطة‌عظیمی را در سلطان آباد به محل كار و استقرار كارمندان ، رنگرزخانه و انبار كالا اختصاص داد .بر اساس گفته های سیسیل ادواردز كارمندان شركت زیگلر برای اولین بار كلافهای رنگ شده و آماده در اختیار بافندگان قرار دادند .به دنبال شركت زیگلر كارخانه های فراوانی در اراك شروع به فعالیت كردند از آن جمله می توان به شركتهای زیر اشاره كرد :

۱. تاوسهندچیان نیویورك ۲. كمپانی شرق (ازمیری) ۳. كمپانی غازان ۴. تلفنیان ۵.قراگوزیان ۶.سلیم شاهنیان ۷.قاراپت شاهنیان ۸ . خیاطان ۹. سوچكیان ۱۰ . هواسائیان ۱۱. پاپازیان ۱۲ . لوان داوودیان ۱۳ . مهرتاتیان ۱۴. وازاپتسیان ۱۵ . آساطوریان ۱۶ . برادران سامره ای ۱۷ . قصابیان ۱۸ . چگنیان ۱۹ . قونطاطیان ۲۰ . طافشانچیان كه محل فعالیتشان بازار بود و اكثراً‌برای امریكا خرید داشتند ، غالب آنها دفتر داشتند و برای خود رنگرز و بافنده داشتند و برای خود فرشهایی با رنگها و بافتهای مورد نظر خود سفارش می دادند . وضعیت تا جنگ جهانی به همین روال بود تا اینكه مشتریان جدیدی از بازارهای امریكا به سراغ فرش اراك آمدند و فرش اراك را زیر نفوذ خود گرفتند .تا سالهای اواخر قرن شمسی گذشته وضعیت به همین منوال بودكه به علت بحران اقتصادی امریكا شركتهای امریكائی ورشكست خوردند و مجبور به ترك ایران شدند و تجار ایرانی سهم بیشتری در تجارت این كالا به عهده گرفتند . در سال ۱۳۱۴ ه.ش عملأ با نوعی ملی شدن صنعت فرش تولید این كالا تقریبأ در اختیار تجار ایرانی و شركت فرش ایران قرار گرفت .

مراكز تولید فرش در اراك :

فرشهای مانده از آن دوران بطور كلی به نام ساروق ، فراهان و یا بافت اراك نامیده میشوند . به احتمال زیاد حدود ۱۵۰ سال پیش در فراهان و بخشهایی در ارتباط با آن یعنی مشك آباد ، كزاز ، محلات ، تره مزد ، انجدان فرشهایی بافته می شده كه به نام فراهان یا مشك آباد شناخته می شده و دارای تنوع طرح و رنگ بوده است . به هر حال شهرت فرش ساروق احتمالأ مربوط به سالهای بعد یعنی آغاز نفوذ تجارتخانه های خارجی است كه قالیبافی منطقة اراك علیرغم تنوع سالهای اولیه تدریجأ به طرف نوعی نقشه های محدود و شناخته شده سوق داده می شود . بر اساس نوشتة ادواردز در حدود سالهای ۱۳۲۵-۱۳۲۸ فقط سه نوع فرش در منطقه وجود داشته كه به نامهای مشك آباد ، محال و ساروق معروف بوده است . نواحی اصلی قالیبافی اراك طی سالهای مذكور عبارتند از :

اراك --- ساروق درجه یك و دو محلات --- ساروق عالی درجه یك و دو

مشك آباد --- مشك آباد كزاز --- ساروق درجه دو و سه

فراهان --- قالیچه های ساروق خوانسار --- ساروق درجه یك و دو

دلاخور --- مشك آباد و محال كمره --- قالی و قالیچه های لیلیان و ریحان

چهار راه --- قالیچه های ساروق جابلق --- انواع ارزان مشك آباد

سرابند --- انواع قالیها و قالیچه های ارزان قیمت سرابند كه به مصرف داخلی می رسد .

دلایل تبدیل اراك به یكی از قطب های فرش :

اراك در زمینة فرش سابقة دیرینه ای دارد و آن به دلایل زیر است :

۱. دستیابی به پشم خوب به دلیل وجود دامداری در كوهستانها و مراتع غرب لرستان بویژه در اطرف ملایر و بروجرد

۲. وجود مناطق كویری برای دستیابی به مواد رنگی مناسب ( پوست گردو و پوست انار ) و آب مناسب برای رنگرزی

۳. وجود منطقة نیمه كشاورزی ( بعضی نقاط كشاورزی و برخی نیمه كشاورزی كامل )

۴. وجود روستاهای فراوان

۵. زمستانهای سخت و طولانی

كه هر كدام به صورت جنبی و گاه به صورت اصلی مؤثرند و اگر واقع بودن اراك در چهارراه ارتباطی در چهار سوی كشور و همچنین دستیابی آسان به بازارهای تجاری را نیز در نظر بگیریم می توان دلایل شكل گیری اراك را به یك منطقة‌قالیبافی مهم دریافت .

وجوه اقتصادی فرش در اوج شكوفائی :

در دورة قاجار و قبل از جنگ جهانی اول ، شهر اراك بازار مهمی برای تجارت و صادرات فرش در تمام منطقه بوده است و در آمد عمدة مردم این شهر و منطقة وسیع فراهان و دهات و روستاهای آن و همچنین مراكزی نظیر خمین ، محلات ، سرابند و غیره از قالیبافی و حرفه های وابستة آن بوده است .

دكتر فوریه در سفر نامه اش می نویسد :« سلطان آباد یا عراق از بركت همین تجارت قالی كه مرغوبترین آن را در فراهان می بافند به سرعت ترقی كرده است چنانچه در عرض ۵۰ سال جمعیت آن به ۴۰۰۰۰ نفر رسیده و همین كیفیت خوبی صنعت قالی این شهر را می رساند ».

وی در جای دیگر سفر نامة خود می نویسد :« شهر سلطان آباد اهمیتی جز مركزیت بافت و تجارت قالی ندارد . در هر خانة سلطان آباد كارگاهی برای بافت قالی برپاست زنها در عین اینكه به كارهای خانه داری می رسند به قالیبافی نیز مشغولند و بطور متوسط هر هفته ۲ فرانك از این راه عایدشان میشود كه چون در اینجا ارزانی است كافی به نظر می رسد ».

در اینجا باید به این نكته اشاره كرد كه قبل از جنگ جهانی اول منطقة اراك حدود حداقل ۱۰ % از صادرات فرش ایران را تامین می كرده است .( ولی هم اكنون تنها ۱۵% از تولیدات منطقه صادر می شود )

پس از جنگ جهانی اول و ركود آن مجدداً به دنبال درخواست شركتهای امریكائی این فرش رونق می یابد .

حوالی سالهای ۱۳۱۰ تولید و تجارت فرش عملاً در دست بازرگانان ایرانی قرار می گیرد .

۱۳۱۰-۱۳۳۰ دوران رواج نوعی فرشبافی خوب و تجاری است .

در سال ۱۳۲۵ بر اساس تحقیقات ادواردز حدود ۱۰۰۰۰ دستگاه دار در منطقه بر پا بود در همین سالها شاهد آغاز رشد برخی مفاسد زیانبخش در فرش مناطقی نظیر اراك ، همدان و كرمان هستیم مانند كاهش استفاده از رنگهای طبیعی ، یكنواختی طرحها و جفتی بافی ؛ ولی بتدریج بازار مناطقی نظیر همدان ، اراك و كرمان از رونق افتاد و از جلوه و جلایی كه روزی قادر بود خواستاران فراوانی داشته باشد چیزی باقی نماند .

ویژگیهای فنی :

مشخصات عمومی و مواد اولیه :

فرش اراك فارسی باف و بوسیلة دست است ، البته در برخی مناطق از قلاب نیز استفاده می شود . دارها عمودی هستند و چله دوانان چله ها را بر روی زمین می دوانند .سابقاً فرش اراك دو پود بوده ولی هم اكنون از پودهای ضخیم و غیر استاندارد و البته از یك پود استفاده می كنند .پود فرش آبی رنگ می باشد و گاه اگر متن ساده باشد پود سیاه یا سورمه ای استفاده می شود .

فرش اراك از نوع درشت بافت و در بهترین فرم آن فرشهای با رجشمار متوسط ۴۰ و بندرت ۵۰ یا بالاتر است . البته به ندرت و بر اساس سفارش فرشهای ریز باف بوده ولی فرش این منطقه به حضور نوعی خصلت بومی ـ منطقه ای و كهن و بر اساس استفاده از پشم و رنگ و طرحهای خام و ساده و تقریباً روستائی اشتهار یافته .

فرش درشت بافت ››› گره های ضخیم ، بلند ، مقاوم و با خاصیت ارتجاعی زیاد .

فرش اراك زمان شكوفائی و البته قبل از تغییر توسط طرحهای خارجی جزو فرشهای روستائی بوده .

اگر چه فرش ۱۵-۲۰ رج خرسكهائی پست با رنگها و بافتهای زیر استاندارد به حساب میآید ولی فرش قدیم مشك آباد با رج ۱۵-۲۲ و اندكی بیش شهرتی جهانی می یابد و این به دلیل رنگ آمیزی خوب و نقوش ابتدائی و مخصوصاً‌ نوع پشم مصرفی با طول بلند و خاصیت ارتجاعی بسیار بوده است . این كیفیت فرش در فرشهای نوع مرغوبتر آن زمان یعنی ساروق ( منطقة‌ فراهان ) كه رجشمار در حدود ۳۵-۴۰-۴۵ دارند نیز دیده می شود یعنی پشم بلند و ضخیم و جعد خاص خود كه از محلهای سبزه وار ، بروجرد ، چهار محال بختیاری و اطراف همدان و كرمانشاه تأمین می شده كه دارای بهترین نوع پشم برای فرش ایرانند .

---