دوئل با زندگی

نگاهی به نمایشنامه های الکساندر پوشکین نویسنده روس

۲۶ می(۵ خرداد ماه) مصادف است با صدودهمین سالروز تولد الکساندر پوشکین. نویسنده اهل روسیه که در سال ۱۷۹۹ متولد شد و در ۱۸۲۷ درگذشت.

الکساندر پوشکین را به حق بنیانگذار ادبیات نوین روسیه نامیده‌اند و هم از این رو آثارش همواره در مرکز توجه بحث نسل‌های گوناگون ادبیات روسیه و جهان بوده است. شعرهای بلند او همچون"سوارکار مفرغی" و "فواره باغچه‌سرا" بارها مورد تجزیه و تحلیل و تمجید قرار گرفته‌اند. داستان‌های منظومش مانند "یوگنی اونه‌گین" نیز به عنوان یکی از شاهکارهای کلاسیک ادبیات روسیه شناخته می‌شود و رمان‌های کوتاهش همچون"دختر سروان" همواره الهام‌بخش نویسندگان بزرگ روس همچون تورگنیف بوده است، حتی زندگی کوتاه و پرفراز و نشیبش و مرگ دلخراشش در یک دوئل و داستان عشق‌ ناکامش بارها ازسوی پژوهشگران بزرگی مورد ارزیابی و تحقیق قرار گرفته است.

در مورد آثار او بزرگانی همچون فیودور داستایفسکی، مارینا تسوه‌تایوا و موریس آخن بام قلم زده‌اند و آثار مختلف و متنوع او دستمایه خلق آثار موسیقی و اپراهای ماندگاری از سوی کسانی چون چایکوفسکی و کورساکف قرار گرفته است.

در این میان ناشناخته‌ترین سویه پوشکین، وجه نمایشنامه‌نویسی او‌ست. سویه‌ای که کمتر آن را دیده‌اند و به تحلیل آن پرداخته‌اند و هر چند از پوشکین ۶ اثر نمایشی بر جای مانده‌ این آثار در مقایسه با دیگر آثار پوشکین در محاق مانده‌اند و کمتر به آن‌ها پرداخته شده است.

شاید یکی از دلایل این امر را بتوان در وجه کمتر نمایشی این آثار سراغ گرفت. به تعبیر دیگر نمایشنامه‌های پوشکین بیش از آنکه آثاری برای اجرا کردن باشند، آثاری خواندنی هستند و کمتر اتفاق افتاده که در دو قرن اجرای موفقی از آنان به صحنه برود.

اما در همین آثار معدود نمایشی، می‌توان تمام ویژگی‌های پوشکین شاعر و داستان‌نویس را یک جا گرد آورد و با بازخوانی آن‌ها به بخش عمده دیدگاه‌ها و خصلت‌های او در هنر پی برد.

این نوشتار سعی دارد با تکیه بر آثار نمایشی پوشکین و به ویژه آثار ترجمه شده وی به زبان فارسی یکی از مهمترین ویژگی‌های آثار پوشکین را مورد واکاوی قرار دهد؛ چرا که با توجه به رویکرد گسترده‌ای که در ایران به نمایشنامه‌های چخوف وجود دارد، شاید فهم آثار نمایشی پوشکین جدای از ارزش مستقل‌شان کمک زیادی نیز به فهم نویسندگان پس از وی و به خصوص نویسندگانی چون گوگول و چخوف بکند.

۶ اثر نمایشی پوشکین را می‌توان به ۳ دسته مجزا تقسیم بندی کرد:

۱) "بوریس گودونف" که در سال ۱۸۲۵ نگاشته شد، نمایشنامه‌ای ملهم از شکسپیر و بالاخص نمایشنامه"مکبث" که بیشتر بر عناصر تاریخی استوار ‌شده است.

۲) چهار تراژدی کوتاه تحت عنوان شوالیه آزمند، میهمان سنگی، موتزارت و سالیری و جشن به روزگار طاعون که هر چهار اثر در سال ۱۸۳۰ شکل گرفته‌اند و آثاری با ایجاز کامل و سویه‌های شاعرانه و رمانتیک هستند.

۳) نمایشنامه ناتمام روساکا یا پری دریایی که بیش از هر چیز بیانگر علاقه پوشکین به افسانه‌های روسی و داستان‌های فولکلوریک غنی آن است.

این سه دسته از آثار پوشکین علیرغم تفاوت‌های آشکاری که با یکدیگر دارند در نقاط مهمی نیز با هم مشترک هستند. نقاط مهمی که می‌توان آن را بر تاریخ ادبیات نمایشی روسیه تاثیرگذار دانست.

یکی از مهمترین این نقاط اشتراک جمع و یگانگی اضداد است. پوشکین در تمامی این آثار با وجود فضای رومانتیک و شاعرانه‌ای که بر آن‌ها غالب است و تمامی آن‌ها به شکل اشعار هجایی بدون قافیه نگاشته شده‌اند، اما از ساختمان و داستان‌هایی کلاسیک بهره می‌گیرد و در همان حال خود را به هیچ یک از این دو شیوه مقید نکرده است. سر آغاز آنچه را که می‌توان رئالیسم روسی نامید در این نمایشنامه‌ها می‌توان بازیافت. رئالیستی که شخصیت‌های خاص روسیه را به مخاطب معرفی می‌کند و از زندگی توده‌های جامعه روسی و دهقانان الهام گرفته است. چیزی که بعدها به شکلی پررنگ تر ابتدا در آثار گوگول و سپس چخوف خود را به شکل پررنگ تری نمایان می‌‌کند.

و این تضاد زمانی آشکارتر خود را به رخ می‌کشد که اغلب این آثار یعنی نمایشنامه‌های میهمان سنگی، موتزارت و سالیری، جشن به روزگار طاعون در فضایی غیر از روسیه اتفاق می‌افتند و بنا به گفته داستایوفسکی، پوشکین موفق می شود روح روسی را به روح جهانی پیوند بزند.

حتی در حوزه زبانی نیز پوشکین موفق می‌شود از دل این تضاد یک هماهنگی و انسجام به وجود آورد و زبان ادبی را با اصطلاحاتی از زبان روزمره پیوند دهد.

وی هر چند در بوریس گورنف، متاثر از شکسپیر، در میهمان سنگی متاثر از بایرون و در شوالیه آزمند و جشن به روزگار طاعون، متاثر از ادبیات قرون وسطایی اروپا است، اما در همان حال این فضا را به فضای بومی روسیه و بالاخص داستان‌های پریان و فولکلور آن مرتبط می‌سازد و از خلال آن‌ها آثاری روسی و در عین حال جهانی خلق می‌کند.

هر چند بنا به گفته اغلب منتقدان نمایشنامه‌های پوشکین واجد ارزش‌های دراماتیک بالایی نیستند، اما در همان حال می‌توان آن‌ها را به عنوان پیشگام درام روسی به خصوص در حوزه تراژدی به شمار آورد. آثاری که هر چند فاقد ارزش‌های اجرایی هستند، اما در همان حال شفافیت و ایجاز آن‌ها هنوز می‌تواند الگویی مناسب در اختیار نمایشنامه‌نویسان قرار دهد.

از نمایشنامه‌های پوشکین تاکنون"میهمان سنگی" با سه ترجمه متفاوت، "پری دریایی" با سه ترجمه و"موتزارت و سالیری" به فارسی ترجمه شده‌‌اند و بی‌شک ترجمه و نشر دیگر آثار وی می‌تواند علاقه‌مندان به درام روسی را بیش از پیش با سرچشمه‌ها و خاستگاه‌های این درام آشنا کند.

رحیم عبدالرحیم‌زاده

منابع:

۱. خطابه پوشکین- داستایفسکی فیودور- ترجمه کامران فانی و سعید حمیدیان انتشارات فرهنگ معاصر چاپ اول ۱۳۴۷

۲. تاریخ ادبیات روسیه- میرسکی.د.س. ترجمه ابراهیم یونسی انتشارات امیرکبیر چاپ اول ۱۳۵۴

۳. سیری در نقد ادبیات روس- فیلد، اندرو. ترجمه ابراهیم یونسی انتشارات نگاه چاپ اول ۱۳۶۱

۴. میهمان سنگی و پری دریایی، پوشکین- الکساندر، ترجمه حمید دستجردی نشر فردا چاپ اول ۱۳۸۰

۵. چند چامه و درام، پوشکین،الکساندر ترجمه(؟) بنگاه نشریات پروگرس مسکو تاریخ چاپ(؟)

۶. از پوشکین تا شولوخوف. امینی.ع و سجودی. م، نشر ستاره چاپ اول ۲۵۳۶