گرگان, خط ممتد تاریخ در شمال ایران

محلی های شهر گرگان می گویند صبح های دوشنبه نوری سبز از طرف کربلای معلی تمام حاشیه امامزاده ای قدیمی در میان این شهر را فرا می گرفت سپس این نور به سمت مشهد سیر می کرد حالا و با گذشت چندین دهه از این اتفاق هنوز نام امامزاده نور بخشی از خاطرات امروزی و دیروزی مردم این شهر شده است

محلی‌های شهر گرگان می‌گویند صبح‌های دوشنبه نوری سبز از طرف کربلای معلی تمام حاشیه امامزاده‌ای قدیمی در میان این شهر را فرا می‌گرفت سپس این نور به سمت مشهد سیر می‌کرد. حالا و با گذشت چندین دهه از این اتفاق هنوز نام امامزاده نور بخشی از خاطرات امروزی و دیروزی مردم این شهر شده است.

امامزاده اسحاق نور که در خیابان سرچشمه گرگان واقع شده، بنایی متعلق به قرن ۹ هجری قمری است که جدا از بحث تاریخی بودنش‌‌از اماکن زیارتی شهر گرگان به شمار می‌رود که هر روزه میزبان بسیاری از مردم است. این امامزاده تنها بخشی از بناهای تاریخی بافت قدیم شهر گرگان است که تلاش تازه‌ای برای احیای آن صورت گرفته است. احیای بافت‌های تاریخی هر شهر با احیای فرهنگ و آیین‌های بومی آن نسبت مستقیم دارد که این موضوع ضرورت توجه به احیای بافت های تاریخی را بیش از پیش نشان می‌دهد. چندی پیش خبرنگاران سفری کوتاه به گرگان به عنوان یکی از شهرهای صاحب تاریخ و تمدن کشورمان داشتند تا بیشتر با این شهر کهن کشورمان آشنا شوند. گزارش زیر تنها معرفی بخشی کوچک از ابنیه تاریخی این شهر و فعالیت‌های باستانی در حاشیه آن است که در چند سال اخیر صورت گرفته است.

● گرگان، ریشه در تاریخ

گرگان شاید در ذهن کمتر کسی به عنوان شهری تاریخی و دارای سوابق فرهنگی ریشه‌دار در تاریخ باستان و حتی معاصر جلوه کند، اما این شهر در واقع یکی از شهر‌های تاریخی کشورمان است که با توجه به آن‌که در شاهراه برخی از رویداد‌های مهم تاریخی نیز قرار گرفته است از آن به عنوان شهری نامدار و البته تاریخی یاد می‌شود.

اگر از ریشه هنر و معماری سلجوقی و حتی ساسانی در این شهر بگذریم، اما بیشتر بافت معماری قدیمی شهر تاریخی گرگان به دوره قاجاریه و پهلوی برمی‌گردد.

بافت تاریخی گرگان اما بافتی یکپارچه و حدود ۱۰۰ هکتاری است که از آن به عنوان شهری استخوان‌دار در میان دیگر شهرهای کشورمان که دارای بافت تاریخی هستند یاد می‌شود.

در بافت تاریخی این شهر ۳ تکیه تاریخی متعلق به دوره پهلوی وجود دارد که هریک در جای خود قابل تامل است، اما از این مهم نمی‌توان غافل شد که معماری دوره سلجوقی حرف‌های زیادی در گرگان برای به زبان آوردن دارد. معماری در دوره سلجوقیان در ایران و بخصوص در گرگان رونقی تازه گرفت تا این دوره را بتوان دوره‌ای طلایی در هنر معماری ایران و حتی این شهر برشمرد.

ساخت و ساز بنا‌ها در دوره سلجوقی به شیوه‌ای باورنکردنی از استحکام متفاوت‌تری نسبت به دوره‌های قبلی خویش بهره‌مندند و البته زیبایی‌های هنری نیز بخشی لاینفک از معماری دوره سلجوقی است.

برخی از مورخان معتقدند که وجود وزیری دانشمند چون خواجه نظام‌الملک در دستگاه حکومتی سلجوقیان باعث رونق صنایع و فنون شد. وی مدارس زیادی در شهرهای بغداد، نیشابور، مرو، ری و جرجان تاسیس کرد و تقریبا از همین زمان بود که مدارس از مساجد جدا می‌شدند. مدارسی که در زمان صدارت خواجه نظام‌الملک به وجود آمد اغلب چهار ایوانی است.

● مسجد جامع گرگان

مسجد جامع گرگان یکی از همین بناهای تاریخی است که جذابیت‌های خاص خود را دارد. این مسجد در کنار بازار اصلی نعلبندان شهر قرار دارد. باستان‌شناسان عمر تاریخی این مسجد را به دوره سلجوقیان نسبت داده‌اند. یکی از دلایلی که می‌توان به وضوح سلجوقی بودن این مسجد را مشاهده نمود مناره‌های کم‌نظیر این مسجد تاریخی است که به صورت کروی ساخته شده‌اند.

مناره‌های مساجد دوره سلجوقی کروی است که روی آن کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد. این شیوه معماری روشی منحصر به فرد در تاریخ معماری ایران است که نمونه آن در مسجدسازی‌های دوره خوارزمشاهیان نیز دیده می‌شود.

مورخان ساخت مسجد جامع گرگان را به سال ۸۰۴ هجری قمری نسبت داده‌اند. مسجد جامع گرگان که با شماره ۱۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است شاهکاری است که در عصر درخشان معماری ایران (دوره سلجوقیان)‌ بنا گردید. اکنون از نشانه‌های سلجوقی بودن این بنای معروف در بافت تاریخی گرگان فقط مناره آجری آن که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی است باقی مانده است و بس.

البته وجه تمایز این مسجد منبر چوبی مسجد هشت پله‌ای آن است که منبت‌کاری و با قاب شیشه‌ای پوشانده شده است. این منبر دارای ۲ کتیبه است که تاریخ‌های ۱۱۵۷و ۱۰۱۸هجری بر آن نوشته شده است. طبق کتیبه‌ای که تاریخ ۱۵ شعبان ۱۰۱۸هجری را روی خود دارد، ساختمان مسجد در دوره سلطنت معین‌الدین ابوالقاسم بابر بهادر به وسیله باباحسین نامی شروع و در عهد شاه‌عباس توسط قطب‌الدین احمدابن ملاعلی استرابادی به اتمام رسیده است.

از کتیبه دیگر که به تاریخ ۱۱۵۷هجری قمری است این نکته دریافت می‌شود که این مسجد در زمان نادرشاه و به دستور حاکم استرآباد (محمدحسین‌خان قاجار) به سرپرستی حاجی قربان‌آقا مرمت شده است.

این مسجد پس از زلزله شدید سال ۱۳۰۳خورشیدی دوباره مرمت گردید. مرمت این مسجد در سال‌های اخیر رونقی دوباره گرفت تا به عنوان یکی از بناهای تاریخی احیاشده زینت این شهر به شمار رود.

● خانه تاریخی امیر لطفی

از دیگر بناهای بافت تاریخی گرگان که با احیا رنگ و رویی تازه به خود گرفته است خانه امیر لطفی است که در نزدیکی مسجد جامع در محله نعلبندان واقع شده. این بنای ۲ طبقه با سازه آجری به صورت کلاه‌فرنگی در درون حیاط مصفایی قرار گرفته است که زیبایی دوچندانی را به این خانه‌ای تاریخی داده است.

امیر لطفی یکی از بزرگان گرگان در عهد قاجاریه بوده است که بنا به گفته مسوولان میراث فرهنگی این شهر، خانه‌اش می‌تواند به عنوان نمونه‌ای گویا از معماری قاجاریه در این شهر به نمایش درآید. احیا و مرمت این خانه تاریخی متعلق به دوره قاجار اکنون به پایان رسیده است و تا چندی دیگر در قالب موزه صنایع‌ دستی درهایش به سوی بازدیدکنندگان باز خواهد شد.

این خانه تاریخی برای مرمت پس از شناسایی از سوی مسوولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گرگان در سال ۱۳۸۶ خریداری شد و پس از مرمت آن که نزدیک به ۳ سال به طول انجامید اکنون به عنوان یکی از خانه‌های احیا شده در بافت تاریخی این شهر جلوه‌ای تازه به خود گرفته است.

خانه دائمی نیز از دیگر خانه‌های تاریخی این شهر است که در دوره قاجاریه بنا گردیده و اکنون مراحل پایانی مرمت خود را پشت سر می‌گذارد.

● موزه گرگان، گنجینه تاریخ

بازدید از گرگان بدون دیدار از موزه آثار تاریخی این شهر که در محدوده بافت قدیم این شهر قرار گرفته شاید کاری عبث و بیهوده باشد.

این موزه که در واقع همان کاخ معروف رضاخانی این شهر است در برگیرنده بخشی از تاریخ این شهر است که می‌تواند زبان گویای تاریخی این شهر نیز به شمار رود.

این کاخ که در سال گذشته مرمت دوباره‌ای برای نمایش شد برای نخستین بار در سال ۱۳۴۱ به عنوان موزه در این شهر مورد استفاده قرار گرفت.

در معماری مناره‌های مسجد جامع گرگان خط برجسته‌هایی وجود دارد که عمر آن را به دوره سلجوقی نسبت می دهد

جالب آن است که بندر ترکمن و بندر گز در زمان حکومت پهلوی اول مرکز بیشترین تبادلات مالی و اعتباری ایران و روسیه بوده است و به همین دلیل این کاخ موزه حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.

این کاخ موزه پس از انقلاب سال‌ها تعطیل شد تا در اواخر سال ۱۳۶۷ بازگشایی شود. اما مرمت و احیای این کاخ موزه در ۳ سال اخیر قوت گرفت تا میزبانی بسیاری از نفایس تاریخی این شهر را بر عهده بگیرد. سکه‌های تاریخی متعلق به دوره‌های اشکانی و ساسانی که درون این کاخ موزه جا گرفته‌اند تا میز امضای قرارداد‌های مهم تاریخی رضاخان همه و همه مواردی است که می‌توان در این موزه یافت.

علاوه بر نفایس باستانی بخش دیگری از این کاخ موزه میزبان نماد‌های مردم‌شناسی گرگان است که در جای خود قابل توجه است. در واقع نکته قابل توجه در این موزه کوچک اما پر از اشیای تاریخی تداوم جریان زندگی در گرگان است که در آن می‌توان آثاری از نزدیک به ۶ هزار سال قبل تا امروز را یافت.

● دیوار گرگان، تاریخ شمال ایران

یکی دیگر از مواردی که گرگان را در ردیف شهرهای دارای پیشینه کهن در کشورمان قرار می‌دهد وجود دیواری تاریخی در این شهر است که باعث شده است که گرگان نام و آوازه‌ای جهانی بر خود بگیرد.

سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل‌الان (مار سرخ) همه نام‌های این دیوار تدافعی است که در طول تاریخ دستخوش بسیاری از حوادث و رویداد‌ها شده است.

اهمیت باستانی این دیوار تاریخی آنقدر برای باستان‌شناسان بالاست که چندی پیش در خبری رسمی که روی خبرگزاری‌ها قرار گرفت باستان‌شناسان قدمت این دیوار را حتی بیشتر از دیوار چین ارزیابی کردند.

آن‌که این دیوار تاریخی همطراز و همسنگ دیوار معروف و جهانی چین است یا خیر بحثی دیگر است، اما هم‌اکنون بسیاری از باستان‌شناسان معتقدند که این دیوار با توجه شواهد و قراین آنقدر حرف برای گفتن دارد که نیاز به مقایسه با دیوار‌های معروف دیگر دنیا نیست.

بسیاری از باستان‌‌شناسان در بررسی‌های میدانی خود طول این دیوار را ۱۶۰ کیلومتر عنوان کرده‌اند که در مقایسه با موارد مشابه در خارج از ایران منحصر به فرد و رویایی به نظر می‌رسد.

شاید آن‌که پیشنیان ما در دوره‌های اشکانی و ساسانی چگونه و چرا به ساخت چنین دیوار دفاعی روی آورده‌اند دلیل اصلی برای حضور چندین ساله باستان‌شناسان در این منطقه باشد. در بررسی نام این دیوار از سوی باستان‌شناسان متعدد داخلی و خارجی نام‌های متعددی عنوان شده است، اما در مهم‌ترین آنها که از سوی منابع رسمی شهر گرگان نیز اعلام شده است آمده است: ابن اسفندیار در تاریخ تبرستان نام این دیوار را فیروزکند نوشت. حمدالله مستوفی در نزهته‌ القلوب این دیوار را اثر فیروز ساسانی می‌داند، اما از زمانی‌که جهانگردان اروپایی در قرون ۱۶و۱۷ میلادی به ایران مسافرت کرده‌اند نام اسکندر به آن اضافه شد. در قرون اخیر باستان‌شناس معروف آلمانی اشمیت، با بررسی هوایی که در این منطقه انجام داد طول آن را ۱۷۰ کیلومتر و زمان احداث آن را بین حمله اسکندر و اوایل اسلام دانست. رابینو دیگر باستان‌شناس معروف جهانی نیز در کتاب مازندران و استرآباد آن را بنای اسکندر می‌داند که در دوره انوشیروان تجدید بنا گردید. از سویی دیگر پروفسور ارنه (Arne) ‌ سوئدی تاریخ بنای آن را تا زمان ساسانیان می‌داند و ریچارد فرای نیز در مقاله سیستم دفاعی عهد ساسانیان، بنیاد این دیوار را به انوشیروان نسبت می‌دهد.

این دیوار در موقعیت جغرافیای خاصی قرار گرفته است که شاید دلیل اصلی رویکرد و حضور بسیاری از باستان‌شناسان داخلی و خارجی موقعیت خاص این دیوار باشد.

امتدادی که از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز می‌شود و پس از گذر از شمال آق‌قلا و گنبدکاووس به طرف شرق ادامه یافته و در کوه‌های پیش کمر محو می‌گردد، از این دیوار جالب آن است که در مسیر گذر این دیوار در گرگان محوطه‌های باستانی متعددی وجود دارد که سال‌ها مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفته است و نشان‌دهنده آن است که در اطراف این دیوار در زمان باستان‌ تمدن‌هایی برای زندگی نیز وجود داشته است.

محوطه‌های باستانی اطراف این دیوار معرف نوع خاصی از نگاه مردمان باستان ساکن شمال ایران به نوع و سبک زندگی در این منطقه است که در جای خود تعجب بسیاری از باستان‌شناسان را به خود جلب کرده است. محوطه‌های تاریخی مانند قره شیخ تپه، ملاعلی تپه، آبادان تپه، ملک علی تپه و قره‌محمد تپه که در قسمت شمالی دیوار واقع شده‌اند و البته کاوش در آنها برای یافتن رازهای جدیدی از این دیوار مرموز و تاریخی ادامه دارد.

در کاوش‌های انجام گرفته در حاشیه این دیوار اشیای تاریخی متعددی به دست آمده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به سفال‌های خاکستری دوره اشکانی و سفال‌های قرمز دوره ساسانی اشاره کرد. کشف اشیای باستانی در این منطقه آنقدر زیاد بوده است که در برخی از نقاط حایل این دیوار تکه‌های سفالینه‌های تاریخی را بدون هیچ کاوشی روی زمین می‌توان مشاهده کرد.

باستان‌شناسان پس از بررسی در نقاط مختلف این دیوار متوجه نکته خاصی در مورد این دیوار تاریخی شدند که در امتداد این دیوار نشان می‌داد که در ساخت این دیوار علاوه بر آجر، خشت نیز به کار رفته است و علاوه بر آن به نظر می‌رسد که احداث دیوار با سرعت و شاید تحت فشار حکومت انجام گرفته است. این نکته یعنی سرعت در احداث این دیوار یکی از رمز و رموزی است که دلایل ساخت این دیوار را در پرده‌ای از ابهام قرار داده است.

از سویی اطلاعاتی که در مورد رموز این دیوار تاریخی از سوی دانشمندان و باستان‌شناسان روسی به دست آمد نشان داد که این دیوار می‌توانسته به عنوان دیواری دفاعی که در دوره اشکانیان مورد استفاده قرار گرفته کارکرد داشته باشد.

آنها با مطالعاتی که روی تغییرات آب دریای خزر در قسمت شرق آن انجام داده‌اند به این نتیجه رسیدند که به دلیل آن‌که در دوره ساسانی آب دریای خزر بالا بوده است ایجاد ساختمان دیوار دفاعی توجیهی غیرعلمی داشته است. اما این روند در حدود سال ۲۰۰ق.م تا ۳۰۰م تغییر کرد تا سطح آب دریای خزر در سطح کنونی قرار گیرد تا دلیلی منطقی برای ساخت این دیوار به دست بیاید.

آنها معتقد بودند که این دیوار در دوران حکمرانی مهرداد دوم (۸۷ ـ۱۲۳ق.م) ساخته شده و البته در دوره ساسانی بازسازی و تعمیر گردیده است.

در بخش دیگری از این بررسی‌ها آمده است: «از آنجا که هجوم قبایل وحشی مثل سکاها به شمال ایران در دوره اشکانی بخصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود، برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد.»

مهدی نورعلیشاهی