توهم مسری است

پرسشی از دکتر سید سعید صدر روان پزشک

برای خیلی از ما احتمالا پیش آمده که گاهی در جمعی بوده‌ایم و به صورت مشترک صدایی را شنیده‌ایم و بعد از مدتی دریافته‌ایم که آن صدا واقعیت نداشته است. روان‌پزشکان به چنین پدیده‌ای می‌گویند توهم شنوایی. با دکتر سعید صدر، روان‌پزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، درباره انواع و اقسام توهم گفتگویی کرده‌ایم که کلا خواندنی است؛ هر چند که به گفته خودش، او مهم‌ترین حرف‌های‌اش را در چند جمله آخر گفتگو زده است....

▪ اصلا توهم به چه معناست؟

ـ توهم از نظر روان‌پزشکی یعنی اینکه فردی چیزی را ادراک کند بدون آنکه محرکی واقعی در عالم بیرون برای آن وجود داشته باشد؛ مثلا احساس یک مزه بی‌آنکه چیزی خورده باشیم یا شنیدن یک صدا بدون آنکه به واقع صدایی در بیرون ایجاد شده باشد.

▪ معمولا بیشتر بیماران روان‌پزشکی از کدام نوع توهم شکایت دارند؟

ـ بیماران معمولا به دلیل نداشتن بصیرت نسبت به بیماری خود از چیزی به نام توهم به طور مستقیم شکایت نمی‌کنند. ولی اگر منظور شما شیوع این علامت در بین بیماران باشد باید گفت توهم‌های شنوایی در صدر فهرست شیوع قرار دارند. در مراحل بعدی هم توهم‌های بینایی و سایر موارد گزارش شده است.

▪ توهم معمولا به چه صورتی ظاهر می‌شود: ساده یا پیچیده؟

ـ عقیده‌ای در مردم رواج دارد مبنی بر اینکه بیماران روان‌پزشکی مبتلا به توهم، توهم‌های پیچیده‌ای را تجربه می‌کنند؛ مثلا با انسانی در تمام مدت عمر دوست هستند، با او حرف می‌زنند، با او مشورت می‌کنند و با او بزرگ می‌شوند؛ انسانی که در عالم واقع اصلا وجود ندارد.

▪ یعنی این عقیده درست نیست؟

ـ خب، این الگو به شدت نادر است. بیشترین شکل توهم به صورت شنیدن صدا (از صداهای ساده گرفته تا همهمه یا حتی دستورهای شنیداری) یا توهم‌های بینایی منفرد است. این توهم‌ها با خوابیدن به طور کامل قطع می‌شوند و همچنین در دوره‌های زمانی به صورت متناوب یا گهگاهی وجود دارند؛ مثلا هر چند ساعت یک بار یا هر چند روز یک بار. همین‌جا باید توضیح بدهم اگر توهم شنوایی در کسی نبود اما سایر انواع توهم‌ها را در او داشتیم باید به مشکلات ارگانیک (ساختمانی) در مغز او مشکوک شویم.

▪ و یک سوال مهم و رایج: آیا توهم مسری است؟

ـ بیماری مسری به نوعی از بیماری می‌گویند که به وسیله یک عامل (مانند میکروب یا ویروس) انتقال می‌یابد. این انتقال می‌تواند از راه فرآیندی مانند ترشح بزاق یا آغشته شدن به خون بیمار سرایت‌دهنده اتفاق بیفتد. خب، حالا من از شما می‌پرسم: آیا توهم مسری است؟

▪ طبیعتا باید جواب این سوال، «نه» باشد. درست است؟

ـ دقیقا! توهم در این معنا مسری نیست.

▪ ولی ما بیمارانی را می‌بینیم که تجربیات توهم‌آلود مشترکی دارند و در درک‌های نادرستی با هم، هم‌عقیده هستند.

ـ درست است. بیماران مبتلا به اختلالات شدید روان‌پزشکی (سایکوز) در صورتی که با یکی از اعضای خانواده یا هریک از نزدیکان به‌طور دایم در تماس باشند، می‌توانند درک‌های هذیانی خود را به او انتقال بدهند. این علایم بیشتر به صورت اختلال تفکر است، نه توهم. به نوعی که بیمار دوم (به درستی می‌توان این نفر دوم را هم بیمار تلقی کرد) تحت تاثیر بیمار اول و به تبعیت از او هیچ‌گونه منطق و استدلالی را قبول نمی‌کند. از این حالت می‌توان تحت عنوان «سایکوز ایجادشده» نام برد.

▪ در طول دوره طبابت خودتان مواردی از این قبیل دیده‌اید؟

ـ بله؛ مواردی بوده‌اند اما نمی‌توانم وارد جزییات بشوم. در یکی از سال‌های کاری‌ام، یک بیمار را در بخش بستری کرده بودیم که در همان ایام که در حال دریافت دارو بود، در یکی از بستگان درجه اول او هم متوجه بروز علایم کاملا مشابه شدیم. وابستگی بیمار دوم و تاثیرپذیری او از بیمار اول خیلی شدید بود؛ در حدی که برای درمان ناگزیر شدیم این دو بیمار را در بخش‌های جداگانه‌ای بستری کنیم تا جلوی اثرگذاری آنها را بر یکدیگر بگیریم.

▪ خب، اگر توهم مسری نیست، پس چرا این علایم بین این دو نفر مشترک بود؟

ـ باز هم عرض می‌کنم که چنین مواردی توهم نیست، بلکه نوعی درک هذیانی است. علت‌های مختلفی هم برای آن ذکر شده است.

▪ مثلا؟

ـ مثلا تشابهات ژنتیکی دو نفر از بستگان درجه اول می‌تواند باعث بروز استعداد ذاتی ابتلا به بیماری در هردو شود.

▪ علت دیگری هم دارد؟

ـ ببینید؛ در بیماری که به اسکیزوفرنی مبتلاست ما درجه شدیدی از تخریب عواطف را داریم؛ به نحوی که تعامل خانواده با او بسیار دشوار است. این بیماران به عواطف پاسخ نمی‌دهند یا حتی پاسخ معکوس می‌دهند.

▪ پاسخ معکوس یعنی چه؟

ـ یعنی برخی از این بیماران در مقابل حوادث دردآور می‌خندند یا در برخورد با حوادث خنده‌دار گریه می‌کنند یا چهره‌هایی بسیار بی‌تفاوت دارند و نسبت به کنش‌های احساسی واکنش نشان نمی‌دهند.

▪ وظیفه خانواده این افراد چیست؟

ـ داشتن ارتباط تنگاتنگ با این افراد بسیار سخت است. در این بین اگر شما ببینید که یکی دیگر از اعضای خانواده به صورت تمام و کمال با این بیمار در تماس است یا با او رفاقت دارد، می‌توانیم احتمال بدهیم که او نیز به بیماری مشابهی مبتلا شده یا شرایط و زمینه‌های ذاتی ابتلا به آن بیماری را دارد. این گونه افراد که به صورت تاثیرپذیرانه مبتلا می‌شوند، ممکن است دارای شخصیت‌هایی وابسته یا بی‌ثبات و شکننده باشند. البته بعضی افراد در خانواده‌ها هستند که به خوبی با این بیماران تعامل می‌کنند، بدون آنکه مشکلی برای‌شان ایجاد شود.

▪ گاهی پیش می‌آید که گروهی از افراد غیربیمار به صورت مشترک، صدایی غیرواقعی را می‌شنوند. این مساله چه تفسیری دارد؟

ـ چنین حالت‌هایی ممکن است در شرایطی که ما ترسیده‌ایم پیش بیاید؛ مثل شنیدن صداهای ترسناک در نیمه‌های شب. همچنین می‌تواند در حالت تشنگی در یک بیابان به صورت دیدن سراب دریافت شود. این تجربه‌ها را خطاهای حسی می‌نامیم. تفاوت خطای حسی با توهم در این است که درک بیمار مبتلا به توهم با هیچ منطق و استدلالی تغییر نمی‌کند. اما افرادی که دچار خطای حسی شده‌اند به زودی در اثر مواجهه با واقعیت به اشتباه خود پی می‌برند. آنها خواهند گفت: «از بس ترسیده بودیم، صداهای عجیب و غریب می‌شنیدیم.»

▪ برای بیماران مبتلا به توهم چه توصیه‌ای دارید؟

ـ توصیه و تاکید می‌کنم که قطعا درمان توهم، درمان دارویی است. هیچ بیمار دچار توهمی نداریم که بی‌نیاز از دارو باشد. دارو بیماران را تسکین نمی‌دهد، بلکه به طور قطعی و ریشه‌ای درما‌ن‌شان می‌کند. خانواده‌های محترم نگران عوارض دارو نباشند؛ چون مطمئنا فواید آن بسیار بیشتر از عوارض آن است. اصلا اگر غیر از این بود داروها را تولید و به بازار عرضه نمی‌کردند.

دکتر فاطمه فراهانی