حلقه مفقوده کتابخانه های عمومی

بررسی وضعیت کتابخانه ها و مشکلات پیش رو استاندارد

ازمهمترین شاخص های رشد و توسعه کشورها که گزارش آن هر ساله توسط سازمان ملل متحد منتشر می شود، وضعیت موجود کتابخانه های عمومی کشورهای جهان است. دقت در آمار کتابخانه های کشورهای توسعه یافته و مقایسه آن با کشورهای در حال توسعه بیانگر اختلاف شدیدی است.

این واقعیت را نمی توان منکر شد که طی سال های اخیر با توجه به فعالیت های درخور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همچنین دیگر متولیان امور فرهنگی، وضعیت کتاب و کتابخوانی بهبود داشته و نسبت به قبل، از رشدی نسبتا مناسب برخوردار شده است.

اما با این اوصاف و با وجود رشد روزافزون حجم مجلات علمی، افزایش شمار دانش آموختگان و تحصیل کردگانی که روز به روز به تعدادشان افزوده می شود، کمبود کتابخانه، فقدان فضا و مکان مطالعه ونبود کتاب های مناسب ومتناسب با سن افراد از جمله مشکلاتی هستند که کتاب و کتابخوانی در ایران را تحت تاثیر خود قرار داده است.

این در حالی است که کشور ایران دارای یکی از دیرینه ترین تمدن های بشری است و دین اسلام نیز بر کسب علم و دانش تأکید فراوان دارد.از طرفی هم کتابخانه های عمومی به دلیل تماس وسیع با تمامی اقشار جامعه، دانشگاه عمومی ملل محسوب می شوند و نقش آنها در رشد و توسعه جوامع انسانی بر هیچ کس پوشیده نیست حال اگر با مشکلاتی خرد و کلان در عرصه مطالعه مواجه می شویم باید این اشکال را در وضعیت نامناسب کتابخانه ها جستجو کرد.

● مشکلاتی که گریبانگیرکتابخانه هاست

حفظ و صیانت از نیروی انسانی در محیط های کار وظیفه خطیری است که می بایستی گامهای بلندی در جامعه امروزی ما در این راه برداشته شود چرا که این یعنی ارزش نهادن به نیروی انسانی و در کل موجب افزایش بهره وری در بخشهای مختلف می شود. همان گلایه ای که بسیاری از کتابداران کتابخانه ها دارند و به قول آنها توجهی به اوضاعشان نمی شود .

فخری معروفخانی یکی از کتابداران باسابقه ای است که بیش از ۲۰ سال از عمرش را در یکی از کتابخانه ها سپری کرده است و کتابها را مانند فرزندانش دوست دارد .

وی بی حوصلگی و رخوت موجود در میان کتابداران را فقدان انگیزه کار و تلاش در میان آنها که برگرفته از توجه محدود مسئولان به شرایط کاری کتابداران است می داند و به گزارشگر کیهان می گوید: «در یک مطالعه سرانگشتی به خوبی می توان دید که چطور کتابداران در تمام ساعات اداری به خدمات دهی مشغولند و مجبورند بارها در مورد سیستم جستجو توضیح دهند و برای یافتن کتابها به بخش مرجع کتابخانه بروند در حالی که کتابخوان ها برای بار دیگر که مراجعه می کنند هنوز جستجوی کتاب را نمی دانند.»

وی می گوید:« مشخص نکردن فاصله زمانی برای استراحت و صرف ناهار و نماز هم از دیگر مشکلات این صنف است. برخی حتی نبود کتاب را به گردن کتابدار می اندازند و توقع دارند هر کتابی که خواستند فورا برایشان تهیه شود. البته کتابخوان های بدقول و یا کسانی که کتابی را گم می کنند و حاضر به پاسخگویی نسبت به عملکرد خود نیستند از دیگر مواردی است که کتابدار را در نظر برخی شبیه بازجو جلوه می دهد ! »

هر چند برخی اظهارات کتابدارها مبنی بر طاقت فرسا بودن شغلشان در ظاهر بهانه گیری تلقی می شود اما طبق یک تحقیق علمی با عنوان بررسی مسائل و مشکلات ارگونومیکی کارکنان شاغل در یکی از کتابخانه ها و مرکز اسناد کشور مشخص شده است که در مجموع ۵۰ درصد آنها، حین کار حداقل در یک ناحیه از دردهای اسکلتی عضلانی رنج می برند و این بیانگر نامناسب بودن فضای کار و محیط کتابخانه است که حتی توانسته کتابداران را تحت تاثیر قرار دهد .

البته گفته می شود که ۶۵ درصد ارتفاع میز، صندلی و دیگر وسایل و ابزارها با خصوصیات فیزیکی افراد تناسب ندارد .

فقدان استانداردهای لازم از جمله استفاده از نور لامپ مهتابی برای کتابخانه های عمومی از دیگر مشکلاتی است که شاید در ظاهر ساده و ابتدایی به نظر برسد اما واقعیت برخلاف این موضوع است .

به گفته پزشکان طبق استانداردهای تعریف شده برای محیط مطالعه نور زرد و یا تلفیقی از نور زرد و قرمز باید بهره برد و نور سفید لامپ مهتابی برای چشم در هنگام مطالعه مضر است. کمبود امکانات و تجهیزات کامپیوتری به گونه ای که هنوز تعداد زیادی از کتابخانه ها فاقد این امکان هستند حتی نبود سایر وسائل سمعی و بصری هم دیگر معایب کتابخانه های عمومی درسطح کشوراست .

● تمرکز کتابخانه ها در مراکز و شهرهای بزرگ

فضای محدود و پایین بودن میزان فضای اختصاص داده شده به کتابخانه های عمومی همچنین

تمرکز کتابخانه ها در مراکز استانها و شهرهای مهم به گونه ای که گفته می شود در استان تهران نزدیک به نیمی از کتابخانه های عمومی استان در شهر تهران تمرکز یافته و مابقی در سایر مناطق استان پراکنده شده دیگر معضلی است که به آسانی میزان کتابخوان ها را نه تنها در تهران بلکه در سایر استان ها با وجود وضعیت مشابه کاهش می دهد.

الهام عباسی مخترع نوجوان و نخبه بسیجی ساکن در اصفهان در گفت و گو با خبرنگار سرویس گزارش روز کیهان فقدان کتابخانه در نزدیکی محل سکونت خود را عمده ترین مشکل بر سر راه تلاش های علمی و پژوهشی عنوان می کند.

وی صرف وقت و زمان طولانی برای رسیدن به کتابخانه ای که در مرکز شهر واقع است را مقوله ای آسیب زا دانسته و می گوید:« شهرداری ها نقش مهمی در این رابطه دارند اما ورزش را نسبت به کتابخوانی در اولویت می دانند به طوری که با احداث ورزشگاه های متعدد در سطح شهر دسترسی به سالن های ورزشی آسان است اما کتابخانه و استفاده از کتاب های آنجا که البته همه آنها متناسب با خواست مراجعان نیست با دشواری و صرف وقت زیاد ممکن می شود.»

وی البته تعداد کتاب ها را متناسب با میزان مراجعه کنندگان نمی داند و در توضیح بیشتر ابراز می کند:« در بسیاری از مواقع که کتاب مورد نظر را از کتابداران تقاضا می کنیم با شنیدن این جمله که از این کتاب فقط سه نسخه داشته ایم و آن هم به امانت رفته است و یا حتی از برخی کتاب ها فقط یک مورد در کتابخانه موجود بوده که فرد قبلی آن را برده است، از آمدن به کتابخانه مایوس می شوم. با وجود ثبت اختراعات باید فرصت هایی که می بایست به تحقیق و پژوهش اختصاص دهم را مجبورم برای یافتن کتاب هایی صرف کنم که چندان هم نایاب نیستند و به راحتی باید در هر کتابخانه ای موجود باشد. »

● کتابداران دیگر حوصله ندارند

عدم توجه به ایجاد فضای لازم برای کاربران ویژه نظیر معلولین، کودکان، کم سوادان و کمبود تجهیزات و لوازم مورد نیاز مشکل عمده کتابخانه های عمومی تهران و دیگر شهرها است.

ساعتی طولانی به دنبال کتاب مورد نظر می گردد اما در نهایت خسته و سرخورده بدون اینکه توانایی یافتن و استفاده از سیستم «سرچ» کتاب را بداند اولین کتاب دم دستش را انتخاب کرده و نشانی آن را به کتابدار می دهد. شانه های افتاده و پیشانی عرق کرده اش که دائم با دستمال کاغذی آنرا خشک می کند گویای ناتوانی اش از یافتن کتابی است که به دنبالش می گردد.

طوبی خسروجردی که در نهایت کتاب ناخواسته اش را از کتابدار تحویل می گیرد و قصد دارد به سمت صندلی ای که نشانه رفته است تا بنشیند برود، در گفت و گو با خبرنگار سرویس گزارش روز کیهان شروع به گلایه از عملکرد کتابدارانی می کند که به قول او چندان به وظیفه و مسئولیتی که دارند واقف نیستند.

وی با اشاره به اینکه کم سواد است و چندان به سیستم جستجوی کتابخانه پارک شهر آشنا نیست

می گوید: »هر زمان که از کتابداران تقاضای کمک داشته ام چندان توجهی نکرده اند و بیشتر وقتشان را به جوانترهایی اختصاص میدهند که به اینجا مراجعه می کنند و خودشان به جستجوی کتاب ها آشنایی دارند.»

این خانم سالمند که از اهالی نزدیک کتابخانه پارک شهر است اضافه می کند:« قبلا که وقت و حوصله کافی داشتم به سراغ کتابخانه های دیگر می رفتم البته کتابداران آنجا هم چندان تفاوتی با اینها نداشتند و با توضیحی خلاصه در مورد نحوه پیدا کردن کتاب هایی که می خواستم فورا مرا از سر باز می کردند.»

● امکان استفاده نخبگان از کتابخانه دانشگاه ها

عباسی که تنها امکان مادی کتابخوانی را بهره مندی از ۳ برگه بن دو هزار تومانی عنوان می کند ترجیح می دهد بیشتر برای تجربه مجدد این مشکلات کتاب های مورد نظرش را خریداری کند اما همچنان به نهادینه کردن فرهنگ کتابخوانی در میان مردم تاکید دارد و مدعی است با کاهش نرخ کتاب ها و اختصاص زمین های خالی شهری به کتابخانه می توان مشکل کتابخوانی را حل کرد.

وی دیگر پیشنهاد خود را امکان استفاده نخبگان و مخترعان از امکانات کتابخانه دانشگاه ها می داند.همان شرایطی که «حسین توحیدی» نخبه جوان کشور و عضو گروه فیزیک دانشگاه تهران آن را مکمل اطلاعات اینترنتی عنوان می کند.

وی که چندی پیش به همراه گروه فیزیک این دانشگاه سیستم سرعت سنج خودرویی را به ثبت رساند در گفت و گو با خبرنگار سرویس گزارش روز کیهان می گوید: »کتابخانه دانشکده فنی دانشگاه تهران به دلیل اینکه در فاصله های زمانی کوتاهی به روز می شود مجهز به کتبی است که می تواند در کنار منابع اینترنتی مرجع اطلاعاتی خوبی به شمار آید.

این موضوع البته فقط به تعدادی از کتابخانه های دانشگاهی منحصر می شود و مابقی به علت وجود مشکلات ارزی، رشد بسیار بالای تعداد دانشجویان در سالهای اخیر و بسیاری عوامل دیگر از کمبود نشریات ادواری لاتین و به روز رنج می برند. »

هادیلو دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه در همین خصوص به گزارشگر کیهان می گوید:« زمانی که تازه وارد دانشگاه شده بودم کم تر با معضل کتب دانشگاهی رو به رو می شدم. گرچه کاستی هایی نیز در این زمینه وجود داشت اما وضعیت بهتر از سایر کتابخانه ها است. اما کتابخانه های دانشگاه ها در صورتی قابلیت استفاده برای دانشجویان را دارند که به کتب روز دنیا و منابع الکترونیکی تجهیز شوند.»

● خطری که در کمین است

طی سال های اخیر دانشگاه های معتبر دولتی سرمایه گذاری های وسیعی در زمینه تجهیز

کتابخانه های دانشگاهی انجام داده اند. اما آیا تمام جمعیت دانشگاهی کشور به دانشگاه های معتبر دولتی منحصر می شود؟

واقعیت این است که اگر محققان و دانشجویان مستعد ایرانی این امکان را پیدا نکنند که به راحتی از طریق کتابخانه های دانشگاه ها به منابع علمی مورد نیازشان دسترسی پیدا کنند، ترجیح می دهند برای تعقیب رشته مورد نظر و تحقیق و پژوهش در این زمینه راهی دانشگاه های خارج از کشور شوند و یا

حتی الامکان به منابع خام علمی که حاوی اندیشه های سکولاریسم و غرب گرایانه است به عنوان منابع علمی دست پیدا کنند که این خود عاملی خطرناک در برخی رشته های تحصیلی است.

اما با صرف بودجه و اصلاح شیوه مدیریت کتابخانه های دانشگاه ها و به کارگیری کتابداران مجرب، به راحتی می توان انجام کارهای تحقیقی و پژوهشی را به طور هدفمند ساماندهی کرد.

● انتشار الکترونیکی دانش و اطلاعات

با وجود این که امروزه اینترنت و سایر وسایل ارتباطی زمینه را برای دسترسی بدون واسطه به اصلی ترین منابع و مدارک علمی فراهم می کنند، اما کتابخانه ها همچنان نقش مهمی در توسعه علوم و تحقیقات دانشگاهی برعهده دارند.

انتشار الکترونیکی دانش و اطلاعات تولیدشده در دانشگاهها بزرگترین وظیفه ای است که به ویژه کتابخانه های دانشگاهی باید به عنوان ناشر و توزیع کننده دانش در دنیا عهده دار شوند.

کتابخانه ها می توانند با تهیه یک آرشیو پیش از انتشار از تولیدات علمی به عنوان یک ناشر داخلی عمل کرده و به توزیع زودهنگام تولیدات داخل، حتی پیش از انتشار رسمی آنها کمک کنند.

یکی از کتابداران مدیریت صحیح را از جمله راهکارهای رفع این نوع از معضلات دانشگاهی عنوان می کند.

خدیجه جباری کتابدار دانشکده تربیت معلم شیراز در این خصوص به خبرنگار سرویس گزارش روز کیهان می گوید:« بسیاری از مشکلاتی که از نظرتامین منابع اطلاعاتی وجود دارد را با ایجاد ارتباط صحیح بین دانشگاههای مختلف می توان حل کرد. ولی لازمه این کار مدیریت صحیح و حضور کتابداران با انگیزه است. کتابخانه های دانشگاهها می توانند یکدیگر را از امکانات و خدمات یکدیگر آگاه کنند و به مبادله منابع و اطلاعات بپردازند.»

وی عقیده دارد که با توسل به این سبک، اگر برنامه ریزی مناسبی انجام شود و کارکنان آموزش ببینند می توان برخی از مشکلات را از جلوی پای محققان برداشت تا آنها در کتابخانه های مختلف سرگردان نشوند.

درحالی که آنچه ما اکنون داریم، مجموعه ای از کتابخانه های دانشگاهی است که هر یک به طور پراکنده بخشی از منابع را دراختیار دارند و این منابع را دراختیار سایر کتابخانه ها قرار نمی دهند و هیچ هماهنگی و همکاری بین آنها وجود ندارد.

بنابراین تقویت کتابخانه های دانشگاهها از لحاظ کتب نوشتاری و با سیستم الکترونیکی و دستیابی به سایت ها و نشریات الکترونیکی دیگر کشورها کمک های شایانی برای نیل به هدف داشته و نیازمند دقت و توجه مسئولان به منظور رفع مشکلات عدیده کتابخانه های دانشگاهی است.

پریسا جلالی