شروط ضمن عقد

شروطی برای زیستن زیر سقف مشترک

روزی که سند ازدواج را امضا می‌کرد، خودش را سوار بر ابرهای می‌دید. انگار دنیا مال او بود،‌ رویاهایش به واقعیت تبدیل شده بود. آینده‌ای خوش و زیبا را در ذهنش می‌ساخت. آن روز فکر جدایی از ذهنش هم عبور نمی‌کرد. امروز بیش از ۲۴ سال ندارد اما کوله‌باری از تجربه تلخ روی شانه‌هایش سنگینی می‌کند.

ماجرا از آن روزی شروع شده که دعواهای کوچک زن و شوهری، خانه را تبدیل به جهنمی کرده و شوهر تصمیم به طلاق زن گرفته است. دختر فکر می‌کند، می‌تواند مانع این طلاق شود، اما افسوس که نه‌تنها نتوانست از صدور حکم طلاق جلوگیری کند، بلکه حتی نتوانست مهریه‌اش را بگیرد.

کلام قاضی را که به او گفته بود تنها می‌توانی لوازم شخصی و مقدار کمی از لوازم منزل را که با خود آوردی از شوهرت پس بگیری، باور نمی‌کرد. اعتراض و فریادهایش به جایی نرسید چون خودش این‌گونه متعهد شده بود در آن هنگام که خود را سوار بر ابرها می‌دید، شوهرش هنگام عقد نکاح در سند ازدواج ذکر کرده بود زوجه حق مهر خود را ساقط کرده و او بی‌آن که بداند چیست، آن را امضا کرده بود. قبل از ورود به بحث ابتدا به تعریف شرط می‌پردازیم.

برخی حقوقدانان و فقها شرط را این‌گونه تعریف کرده‌اند، امری که وقوع یا تاثیر عمل یا واقعه حقوقی خاص به آن بستگی داشته باشد، مانند شرایط صحت معامله که قصد، رضا، اهلیت، مشروعیت جهت معامله و معین بودن موضوع بیان شده است.

در تعریف دیگر شرط آورده‌اند: توافقی که برحسب طبیعت خاص موضوع یا تراضی طرفین در شمار توابع عقد آمده است بنابراین شرط، تعهدی است که ضمن تعهد دیگر درج می‌گردد و در اثر این امر، بستگی و روابط میان آن دو تعهد ایجاد می‌شود که شرط، صورت تعهد تبعی به خود می‌گیرد.

شروط موجود در قباله ازدواج: ضمن عقد نکاح یا عقد خارج لازم زوجه شرط کند هرگاه طلاق بنا به درخواست او نباشد و طبق تشخیص دادگاه تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری یا سوء اخلاق و رفتار وی نباشد، زوج موظف است تا نصف دارایی موجود خود را که در ایام زناشویی با او به دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه بلاعوض به زوجه منتقل نماید.

ضمن عقد نکاح به زوج، زوجه وکالت بلاعزل با حق توکیل به غیر می‌دهد که در موارد مشروحه زیر با رجوع به دادگاه و اخذ مجوز از دادگاه پس از انتخاب نوع طلاق خود را مطلقه نماید و نیز به زوجه وکالت بلاعزل با حق توکیل به غیر می‌دهد تا در صورت بذل از طرف او قبول بذل نماید. مواردی که زن می‌تواند حسب مورد از دادگاه تقاضای صدور اجازه طلاق کند، به شرح زیر است:

۱) استنکاف شوهر از دادن نفقه زن به مدت ۶ ماه به هر عنوان و عدم امکان الزام او به تادیه نفقه و همچنین در موردی که شوهر سایر حقوق واجبه زن را به مدت ۶ ماه نپردازد و اجبار او به پرداخت هم ممکن نباشد.

۲) سوء رفتار یا سوء معاشرت زوج به حدی که ادامه زندگی را برای زوجه غیرقابل تحمل کند.

۳) ابتلای زوج در مواردی که فسخ نکاح شرعا ممکن نباشد.

۴) جنون زوج در مواردی که فسخ نکا شرعا ممکن نباشد.

۵) عدم رعایت دستور دادگاه در مورد منع اشتغال زوجه به شغلی طبق نظر دادگاه صالح که منافی با مصالح خانوادگی و حیثیت زوجه باشد.

۶) محکومیت شوهر به حکم قطعی اعم از مجازات پنج سال حبس یا بیشتر و یا جزای نقدی‌ای که بر اثر عجز از پرداخت، منجر به پنج سال یا بیشتر حبس شود و حکم مجازات در حال اجرا باشد.

۷) ابتلای زوج به هرگونه اعتیادی که به تشخیص دادگاه به‌ اساس زندگی خانوادگی خلل وارد کرده و ادامه زندگی برای زوجه دشوار باشد.

۸) زوج زندگی خانوادگی را بدون عذر موجه ترک کند. تشخیص ترک زندگی خانوادگی و تشخیص عذر موجه با دادگاه است و یا این‌که زوج شش ماه متوالی بدون عذر موجه از نظر دادگاه غیبت کند.

۹) محکومیت قطعی زوج بر اثر ارتکاب جرم و اجرای هرگونه مجازات اعم از حدود و تعزیر بر اثر ارتکاب جرمی که مغایر با حیثیت خانوادگی و شوون زوجه باشد که تشخیص آن با دادگاه است.

۱۰) در‌صورتی که پس از گذشت ۵ سال، زوجه از شوهر خود به جهت عقیم بودن یا عوارض جسمی دیگر او صاحب فرزند نشود.

۱۱) ‌در صورتی‌که زوج مفقود‌الاثر شود و ظرف مدت ۶ ماه پس از این‌که زن به دادگاه مراجعه کرد، از او خبری نشده باشد.

۱۲) زوج، همسر دیگری بدون رضایت زوجه اختیار کند یا به تشخیص دادگاه نسبت به همسران خود اجرای عدالت نکند.

علاوه بر شروط دوازده‌گانه، زنان می‌توانند شروط دیگری را نیز به شوهر خود پیشنها کنند مانند حق تحصیل، حق انتخاب مکان حق اشتغال و ... چرا که دیگر بسختی می‌توان شخصی را یافت که در حال حاضر معتقد به لزوم تحول در حقوق زن در ایران نباشد.

به‌نظر می‌رسد در این مورد نیز اتفاق نظر وجود دارد که سمت و جهت این تحول باید برای رفع تبعیضات ناروا و زدودن مرد‌سالاری و جایگزینی شایسته‌سالاری به‌جای آن باشد، ولی متاسفانه در عمل اختلافات شدید بر سرمواردی که در آنها لزوم تحول وجود دارد و نیز درباره نحوه این تغییرات و همچنین سیاست زدگی حاکم بر شوون مختلف کشور، مانع از آن شده است که نام‌های عملی واقعی موثری در این راه برداشته شود.

لذا شاید مناسب باشد حال که تغییرات قانونی در حقوق زن به دلایل مختلف با اشکالات متعدد روبه‌رو شده است و بسیار کند پیش می‌رود، پیشنهاد کرد که بخشی از این تحول، از راه توسعه شروط ضمن عقد در سند‌های نکاح انجام شود.

قانون با ارائه یک الگوی واحد در تشکیل، ادامه ونحوه انحلال زندگی خانوادگی شاید نتواند پاسخگوی متنوع سلایق و عقاید، فرهنگ‌ها، موقعیت‌های اجتماعی و نیازهای مادی و معنوی افراد در جامعه امروزی باشد؛ در حالی‌‌که شروط ضمن عقد تا حد زیادی می‌تواند به این تنوع و این نیازها پاسخ مثبت دهد، بی‌آن‌که حرمت قانون شکسته شود، همچنین از ظاهر این امر می‌توان استنباط کرد که فلسفه درج این شروط معضل در نکاح نامه چیزی نیست جز حمایت از زن و حفظ موجودیت خانواده و رعایت پیش‌بینی‌های لازم برای پیشگیری از سوء استفاده از اختیار طلاق به‌دست مرد.

● شروط ضمن عقد نکاح

در ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی آمده است که:

«طرفین عقد ازدواج می‌توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد، در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگر بنمایند».

چگونه شرایط ضمن عقد را در عقدنامه اضافه کنیم؟

واقعیت انکار‌ناپذیر این است که زنان پس از ازدواج از حقوقی به مراتب کمتر از شوهران خود برخوردارند. در حالی که طلاق، حضانت فرزندان و... حق مرد است،‌زن باید برای سفر به خارج از کشور، ادامه تحصیل و شغل رضایت شوهرش را کسب کند. بتازگی می‌‌بینیم که دختران جوان همراه شوهران آینده خود ضمن آن که اعتقاد دارند این قوانینی ناعادلانه است و باید تغییر کند، با نگرفتن مهریه خواستار افزایش شروط‌هایی مثل حق طلاق، نصف شدن دارایی مشترک، حضانت و سفر کار برای زن شده‌اند؛ اما از آنجا که جامعه و بسیاری از خانواده‌ها آمادگی روبه‌رو شدن با این تصمیم را ندارند، عملا به مشکلاتی برخورده‌اند.

نکاتی که در زیر می‌خوانید، ‌تقدیم می‌شود به همه کسانی که تصمیم گرفته‌اند مثل دو انسان برابر، زندگی خود را شروع کنند تا شاید کمی از مشکلات اجتماعی به این‌گونه حل شود.

عروس و دامادهای عزیز، اگر قصد دارید شرایطی را به عقدنامه‌های خود بیفزایید لطفا چند روز پیش از زمان تعیین شده برای عقد به دفتر خانه مراجعه کنید و شرایط خود را به سردفتر اعلام کنید، چون گاهی یک بی‌دقتی یا نارسایی جمله در عقدنامه باعث می‌شود شرط کاملا از اثر بیفتد و دادگاه‌ها آن را باطل یا بدون اثر بدانند لذا به دقت آنچه می‌خواهید را برای سردفتر تشریح کنید و بعد از آن مطمئن شوید که سردفتر در کار شما مشکل تراشی نخواهد کرد؛ چرا که در اکثر مواقع آنان موانعی را برای شروطی که زن و شوهرها می‌‌خواهند به عقدنامه خود اضافه کنند، ایجاد می‌نمایند که بیشتر از آن که قانونی باشد،‌ برخاسته از فرهنگ حاکم بر ذهن سردفتران است.

در ادامه برخی از موانع یاد شده را طبقه‌بندی کرده و راه‌های مقابله با این مانع‌تراشی‌ها را با استفاده از قوانین موجود تشریح می‌کنیم.

● موانع:

۱) سعی در انصراف با ارائه دلایل و نصایح اخلاقی‌

بسیاری از سردفتران،‌ تلاش می‌کنند با جملاتی نظیر طلاق مکروه‌ترین مباح‌هاست و ما شرطی به آن اضافه نمی‌کنیم، یا این که زمان فرخنده‌ای مثل زمان عقد نکاح نباید به فکر طلاق یا اختلاف بود و طرفین را از صرافت انجام این کار می‌‌اندازند.

۲) اطلاع به شهود

با توجه به این که طبق قانون نه تنها رضایت دو طرف برای اضافه کردن شروط به عقدنامه کافی است،‌ بلکه ثبت شروط نیازی به شاهد ندارد،‌ اما بسیاری از سردفتران بر این که حتما باید اجازه والدین برای این کار اخذ شود یا شهودی از خویشاوندان حضور داشته باشند، اصرار می‌ورزند.

۳) دادگاه به عنوان مانع‌

بسیاری از دفترخانه‌ها برای ثبت نشدن شرایط ضمن عقد، دلایلی ظاهرا قانونی ذکر می‌کنند که به سبب ناآگاهی مراجعان از قوانین و آیین‌نامه‌های ثبتی، در بسیاری از موارد موجبات انصراف آنها را فراهم می‌آورد. به عنوان مثال، به زن و مرد گفته می‌شود دادگاه‌ها این شروط را قبول ندارند و به همین دلیل ما از ثبت آن خودداری می‌کنیم و... .

شاید آسان‌ترین راه برای حل مساله این باشد که از انجام کار خود در آن دفترخانه صرف‌نظر کنید و به سراغ دفترخانه‌ای دیگر بروید، اما این تصمیم تنها شاید مشکل شخصی ما را حل کند و نه اصل مساله را. در حالی که مستندات قانونی زیر به شما این توانایی را می‌دهد که علیه سردفترانی که از انجام وظیفه خود سر باز می‌زنند، شکایت کنید.

ماده ۱۳ آیین‌نامه دفتر ثبت ازدواج و طلاق مصوب ۱۳۱۰ بصراحت می‌گوید: سایر شروط ضمن عقد نکاح و یا ضمن عقد لازم دیگر که بین زوجین مقرر شده است، باید در دفتر ثبت نکاح و طلاق قید شود. «همچنین طبق آیین‌نامه برای ثبت ازدواج و شروط ضمن آن نیازی به شهادت شهود نیست».

ماده ۵۲ قانون دفتر اسناد رسمی مصوب ۱۳۱۶ می‌گوید: «سردفتران و دفتریاران حق ندارند از تنظیم و ثبت سندی امتناع ورزند، مگر آن که مفاد سند یا ثبت آن مخالف با قوانین و اخلاق حسنه باشد که در این صورت باید کتبا به تقاضاکننده علل امتناع را اطلاع دهند.

ماده ۴ قانون راجع به ازدواج مصوب ۱۳۱۰ روشن می‌کند که اضافه کردن شروط ضمن عقد نه‌تنها مخالف قانون یا اخلاق حسنه نیست، بلکه کاملا در قانون پیش‌بینی شده است: «طرفین عقد ازدواج می‌توانند هر شرطی را که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد، در ضمن عقد ازدواج با عقد لازم دیگر بنمایند».

ماده ۱۱ همین قانون می‌گوید: «تعیین منزل زن با شوهر است، مگر خلاف آن شرط شده باشد.» بنابراین براساس این مواد هرگاه سردفتر یا دفتریاری از ثبت اسناد مربوط به شروط ضمن عقد ازدواج خودداری کرد، می‌توان از او به اداره امور ثبت اسناد شکایت کرد تا به تخلف‌اش رسیدگی شود.

البته توصیه ما به شما این است برای این که در یک شرایط برابر مانند دو انسان برابر ازدواج کنید، با گرفتن این حقوق، دیگر مهریه نگیرید.

● به فکر شما هم هستیم‌

اگر شما فردی هستید که قبلا ازدواج کرده‌اید و با خواندن این مطلب افسوس می‌خورید که «ایکاش من هم شروطی ذکر کرده بودم» افسوس نخورید برای شما هم راه هست، اگر می‌خواهید شرط یا شروطی را به عقدنامه‌تان اضافه کنید، باید همراه همسرتان و با در دست داشتن شناسنامه‌ها و عقدنامه به یک دفتر اسناد رسمی و (نه دفتر ازدواج)‌ مراجعه کنید. در آنها سندی جداگانه برای شروط شما تنظیم خواهد شد که معمولا سند وکالت است که به موجب آن، شوهرتان به شما برای طلاق یا سایر امور وکالت می‌دهد.

دقت کنید اگر در عقدنامه فقط آمده باشد که زوجه حق طلاق دارد، این شرط هیچ قابلیت اجرایی نخواهد داشت؛ چون طلاق از نظر حقوقی یک حق نیست که دادنی یا گرفتنی باشد، بلکه یک «ایقاع» مختص به شوهر است. یعنی حتی یکطرفه مرد برای این که طلاق بدهد و اوست که فقط می‌تواند به کس دیگر مثلا همسر خود وکالت بدهد که از طرف او، این ایقاع را انجام دهد.

میترا پازکی‌زاده