آنه ماری شیمل Annemarie Schimmel

آنه ماری شیمل در ۷ آوریل ۱۹۲۲ در شهر ارفورت آلمان به دنیا آمد و از ۱۵ سالگی به تحقیق درباره اسلام و یادگیری زبان های زنده مشرق زمین از جمله عربی, تركی و فارسی پرداخت

آنه ماری شیمل در ۷ آوریل ۱۹۲۲ در شهر ارفورت آلمان به دنیا آمد و از ۱۵ سالگی به تحقیق درباره اسلام و یادگیری زبان‌های زنده مشرق زمین از جمله عربی، تركی و فارسی پرداخت. وی در ۱۶ سالگی دیپلم گرفت و در ۱۹ سالگی به اخذ درجه دكترا در رشته تمدن و زبان‌های اسلامی از دانشگاه برلین نائل آمد و چند سال بعد نیز دكترای تاریخ مذاهب را دریافت كرد.

وی كه در شهر برلین تحصیل كرده بود، پس از جنگ جهانی دوم در شهر "ماربورگ" به تدریس مشغول شد و به عنوان اولین زن مدرس در دانشكده الهیات دانشگاه آنكارا به تدریس پرداخت. خانم شیمل از سال ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۹ در دانشگاه آنكارا به عنوان استاد تاریخ ادیان فعالیت داشت و در این دانشگاه تاریخ مذاهب را به زبان تركی تدریس می‌كرد. سفرهای مكرر وی به كشورهای اسلامی و تسلط به زبان‌های شرقی موجب آشنایی بی‌واسطه ایشان با مسلمانان و كسب اطلاعات بسیار درخصوص فرهنگ و جوامع اسلامی و شرقی شد و منجر به تقویت و تعمیق علاقه وی به تمدن و فرهنگ اسلامی گردید. تعداد تألیفات او به بیش از یكصد كتاب و ده‌ها مقاله می‌رسد كه اكثراً به زبان انگلیسی و آلمانی تحریر شده‌اند. تعلق خاطر او به مباحث عرفانی اسلام سبب شهرت وی شد. تسلط او به زبان‌های مختلف شرقی همچون اردو، سندی، پنجابی و پشتو موجب دستیابی بلافصل وی به منابع اولیه و افزایش اعتبار علمی نظریات او شد.

در سال ۱۹۶۱ كرسی استادی در رشته‌های عرب‌شناسی و اسلام‌شناسی در دانشگاه بن آلمان به او واگذار شد. خانم شیمل از سال ۱۹۶۷ در دانشگاه هاروارد امریكا به تدریس پرداخت. او هم زمان با فعالیت متناوب در این دو دانشگاه در بسیاری از دانشگاه‌های جهان به عنوان استاد میهمان فعالیت می‌كرد.

طی دهه‌های هشتاد و نود شاهد انتشار حداقل شش اثر مهم از خانم پروفسور شیمل هستیم هستیم؛ آثاری كه یا در حوزه تاریخ اسلام به نگارش درآمده‌اند، یا به مباحث عرفانی تعلق دارند. خانم شیمل از اسلام‌شناسان منحصربه‌فردی بود كه در مقام تحقیق از تمجید واقعیات و حقایق تاریخی دریغ نمی‌كرد. او جزء آن دسته از اسلام‌شناسانی محسوب نمی‌شود كه می‌خواهند وقایع حقیقی را با تمایلات قلبی خود وفق دهند. اگر از باب مثال خانم شیمل در برخورد با مسلمانان به این نتیجه می‌رسید كه اطلاق لفظ "محمدی" به جای مسلمان ریا می‌كند، نه تنها سعی می‌کرد حتی‌المقدور از استعمال چنین لفظی در كتاب‌های خود اجتناب ورزد، بلكه متذكر این نكته می‌شد كه پیروان اسلام رانباید "محمدی" خطاب كرد. این نكته‌ای است كه خانم شیمل بصراحت در كتاب معروف "و محمد پیامبر اوست" كه برای بار اول در سال ۱۹۸۱ در مونیخ منتشر شد و برای بار دوم با اصلاحاتی در سال ۱۹۸۹ نشر یافت، یادآور می‌شود. خانم شیمل در این كتاب از همسران پیامبراكرم (ص) سخن به میان می‌آورد. وی ضمن نقل حقایق تاریخی تاکید می‌کند كه پیامبر با برخی از زنان بیوه مسلمانانی كه در جنگ كشته شده بودند، ازدواج كرد.

اسلام‌شناسان آلمان به عرفان اسلامی یا به عبارت دیگر به اسلام با گرایش عرفانی نوعی تعلق خاطر دارند. شاید علت این امر وجه اشتراكی باشد كه میان "تصوف اسلامی" و "رهبانیت مسیحی" وجود دارد. از این حیث پروفسور شیمل خود در صف نخست اسلام‌شناسان صوفی‌گرا قرار دارد. زمانی كه به تاریخ نیز نظر می‌كند و تاریخ یك كشور اسلامی را به نقد و تحلیل می‌كشد، همه جا به عنوان گواهی صادق، در تعقیب گرایش‌های عرفانی است. حتی اگر موضوع اساساً به عرفان ارتباطی نداشته است. مثلاً در همین كتاب "اسلام در شبه قاره هند" او سعی می‌كند رد پای منصور حلاج را در اوایل قرن دهم در مناطق گجرات سند و كشمیر جست‌وجو كند.

صحبت خانم شیمل آن گونه كه خود اظهار می‌دارد، نه تنها به منصور حلاج، بلكه به مولانا بسیار شدید است. اگر بخواهیم شیمل را به دیدگاه عرفانی بنگریم، شاید بهترین اثر او در این زمینه كتاب "ابعاد عرفانی اسلام، تاریخ تصوف" باشد كه اولین بار در سال ۱۹۸۵ منتشر شد و در سال ۱۹۹۲ تجدید چاپ گردید. شیمل از حوزه‌های مختلف فرهنگی در جهان جوایز متعددی دریافت داشته است. جایزه مربوط به ترجمه از آكادمی شهردار مشتات آلمان با جایزه بزرگ دولت پاكستان از جمله آنهاست. نشریه امریكا در باب كتاب "ابعاد عرفانی اسلام، تاریخ تصوف" ادعا كرد كه "دانشجویان شرق‌شناسی و علوم تطبیقی ادیان" و همین طور تمام كسانی كه برای تجربیات عرفانی استعدادی دارند، مدیون خانم شیمل هستند، چرا كه وی برای ما اثر استانداردی درباره تصوف نگاشت كه مدت طولانی به یادگار خواهد ماند.

صرف نظر از شیوه ناشران در بزرگ جلوه دادن محتوای كتاب و نویسندگان آن باید اذعان كرد كه شیمل در عرفان اسلامی و تفسیر آن یا بهتر است بگوییم تحلیل تصوف از ابتدا تا انتها در میان اسلام‌شناسان و خاورشناسان غربی نمونه محسوب می‌شود. اینكه در ده‌ها سال دیگر این كتاب می‌تواند مرجع و منبع استادان و محققان آینده قرار گیرد، بویژه آنانی كه می‌خواهند از عرفان اسلامی آگاهی پیدا كنند، تردیدی نیست.

همان قدر كه شیمل به این نكته وقوف داشت كه نگارش درباره تصوف یا عرفان اسلامی تقریباً غیرممكن است، خود نشانگر سطحی نبودن تحقیق محقق است. وی كتاب دیگری دارد كه سراسر به موضوع "تصوف و عرفان" اسلامی اختصاص دارد. این كتاب "باغ‌های دانش و معرفت" نام دارد و در سال ۱۹۹۱ توسط بنگاه انتشارات "دیده ریكس ـ ردیف زرد" منتشر شده است.

شیمل به پاس دوستی و احترامی كه برای "فریتنس مایر" قایل بود، كتاب را با عنوان "برگ سبزی است تحفه درویش" تقدیم او کرد. در این جا لازم است به این نكته اشاره كنم كه تصوف اسلامی و توجه به آن ابتدا در اوایل نیمه اول قرن نوزدهم با ترجمه‌ای از آثار عرفانی تحت نام "خوشه‌چینی از تصوف شرقی" جلوه‌گر شد. این اولین اثر آلمانی را "تولوك" انتشار داده بود.

همین توجه شیمل به مسائل عرفانی نوعی ذوق هنری در او ایجاد كرده بود، به نحوی كه اگر برای مثل در دانشگاه بن درسی با عنوان خوشنویسی عرضه شد، تنها شیمل بود كه از عهده تدریس آن برآمد.

شیمل علاوه بر حوزه عرفان به جنبه‌های دیگر اسلام نیز گرایش داشت كه از جمله آن‌ها می‌توان به اسمای اسلامی اشاره كرد. وی كتابی با عنوان "از علی تا زهرا" تحریر کرد كه در سال ۱۹۸۹ ابتدا به زبان انگلیسی و در سال ۱۹۹۳ به زبان آلمانی منتشر شد. این كتاب تحقیقی درباره اسامی افراد است كه برای دانشجویان رشته‌های اسلام‌شناسی یا خاورشناسی دائره‌المعارف اسمای اسلامی به شمار می‌آید. البته نحوه تحقیق وی با شیوه تحقیق شرقی قدری متفاوت است. او در اثر اخیر به همه نقاط عالم سر می‌كشد تا به معنی حقیقی كلمه به تحقیق خود وجهه بین‌المللی دهد.

از خصوصیات دیگر شیمل آن بود كه در حوزه سیاست جنجالی وارد نمی‌شد. از این حیث، شاید بتوان او را با پروفسور فراگنر، رییس بخش ایران‌شناسی دانشگاه هامبورگ مقایسه كرد. دور ماندن از جنجال‌های سیاسی روز كشورهای اسلامی فواید فراوانی برای برخی اسلام‌شناسان به بار آورده است، زیرا آن‌ها بی آنكه حساسیتی برانگیزند، در تمامی عرصه‌های مورد تحقیق خویش فرصت پژوهش می‌یابند. علاوه بر آنكه جایگاه و پایگاه خوبی در كشور خود پیدا می‌كنند، در كشورهای مورد تحقیق نیز از مكاناتی خاص برخوردار می‌شوند.

آخرین كتاب مهمی كه پروفسور شیمل با همكاری نویسندگان بنامی نظیر "تیلمان ناگل" منتشر کرد، كتاب اسلام نام داشت. این كتاب در سال ۱۹۹۰ توسط انتشارات "كهل هامر" منتشر شد. شیمل موضوعات مقالات این اثر خود را "تصوف تدین عامه" و "اشكال هنری بیان در اسلام" نام می‌نهد؛ دقیقاً همان دو حوزه‌ای كه بدان عشق می‌ورزد، یكی "عرفان" و دیگری "هنر".

اگر كتاب "باغ‌های دانش و معرفت" پروفسور شیمل "تذكره‌الاولیاء" عطار باشد، اثر "اسلام" او "تاریخ هنر شرق" محسوب می‌شود. به طور خلاصه می‌توان گفت پروفسور شیمل محققی است ممتاز كه هرگز از حوزه اصلی تحقیقی خویش خارج نمی‌شد، نظم دقیقی بر تحقیقات وی حاكم بود. تعداد فراوان آثارش دلیل بر پرگویی او نیستند، بلكه نشانه احاطه او به موضوعات مورد تحقیق است. گرایش تخصصی شیمل در استغنای زبانی او نیز سخت مؤثر افتاده بود.

در سال ۱۹۹۵ جایزه صلح ناشران آلمان كه یكی از معتبرترین جوایز فرهنگی این كشور محسوب می‌شود، به وی اعطا شد. دریافت این جایزه به سبب انتقادی كه از سلمان رشدی، نویسنده كتاب "آیات شیطانی" به عمل آورده بود، مورد اعتراض برخی از محافل ادبی در آلمان قرار گرفت. وی در مصاحبه مورخ چهارم ماه می ۱۹۹۵ با شبكه اول تلویویون آلمان -كه به مناسبت دریافت جایزه اتحادیه كتابفروشان آلمان صورت پذیرفته بود- اعلام داشت: "تهدید به مرگ طبیعتاً همواره قدری ترسناك و دهشتناك است، اما در شیوه و طریق و سبك بسیار بدی، رشدی احساسات مسلمانان مؤمن را جریحه‌دار كرده است. او شخصاً مردان برومند را دیده است كه بعد از آگاهی از مضمون كتاب آیه‌های شیطانی گریستند. همین مصاحبه شیمل موجب جنجال فراوانی در آلمان شد. ولی وی در مقابل تمام انتقادات پایداری نشان داد و این جایزه طی مراسمی از سوی ورنر هرتسوگ، رییس جمهور وقت آلمان به ایشان تقدیم شد. در نهایت شیمل از اینكه دیگران سخن او را آن گونه كه باید درك نمی‌كنند، اظهار تأسف كرد. پروفسور شیمل اصلاً یك فرد سیاسی نبود، اگرچه جایزه "اتحادیه كتابفروشان آلمان" همواره با سیاست قرین بوده است. وی كسی است كه در افكار عمومی آلمان جزء مشهورترین و شناخته‌شده‌ترین نمایندگان اسلام‌شناس آلمان به شمار می‌آید.

نوشته‌های وی بیشتر با ذوق و هنر توأم است، تا سیاست. او از زمانی كه دست به قلم برده با سیاست بیگانه بود. پنجاه و اندی سال پیش از این، زمانی كه او اولین كتاب را درباره عارف نامی جهان اسلام، مولانا جلال‌الدین رومی تحریر كرد، نشان داد تا چه حد به زمینه‌های عرفان علاقه‌مند است. آثار دیگر او نظیر "حلاج شهید عشق به خدا"، "عشق به واحد یا یكتا"، "اقبال، شعر و فلسفه" و... همگی حاكی از آنند كه پروفسور شیمل از ابتدا تمایلات عرفانی قوی داشته است. بسیاری از دانشگاه‌های معتبر جهان از جمله دانشگاه‌های سند در هندوستان، دانشگاه قائداعظم اسلام آباد، دانشگاه اوپسالا (سوئد)، دانشگاه سلجوق، قونیه به وی دكترای افتخاری اعطا كرده‌اند. در اسلام‌آباد حتی یك خیابان به نام خیابان آنه ماری شیمل نامگذاری شده است. گروه تاریخ دانشگاه الزهرا نیز افتخار داشت در آغاز سال تحصیلی ۸۲-۸۱ به پاس خدمات ارزشمند و تلاش پیگیر این استاد ارجمند در موضوعات مرتبط با تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی، اولین دكترای افتخاری خود را به ایشان تقدیم كند.

●آثار پروفسور آنه ماری شیمل:

▪ Gaerten der Erkenntnis, Verlag: Diederichs Galbe Reihe, ۱۹۹۱, ۲۷۰ Seiten (جنایت معرفت)

▪ Der Islam im Indischen Subkontinent, Verlag: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, ۱۹۹۲, ۱۶ Seiten (اسلام در شبه قاره هند)

▪ Und Muhammad ist Sein Prophet, Verlag: Diederichs Gelbe Reihe, ۱. Auflage ۱, ۸۱ in Muenchen, ۲, Auflage ۱۹۸۹,۷۰۰ Seiten (و محمد پیامبر اوست)

▪ Mjstische Dimensionen des Islam-Die Geschichte des Sufismus, Verlag: Eugen Diederichs, ۱۹۸۵, ۱۹۹۲, ۲۷۰ Seiten

(ابعاد عرفانی اسلام، تاریخ تصوف)

▪ Der Islam, Verlag: Kohlhammer, Herausgeberin: Anne-Marie Schimmel, ۱۹۹۰, ۴۸۰ Seiten (اسلام، جلد۳)

▪ Von Ali bis Zahra, Namen und Namengeburg in der Islamischen Welf, Verlag: Diedrichs, ۱۹۸۹, ۳۳۰ Seiten.

(از علی تا زهرا، اسامی و اسم گذاری در جهان اسلام)

▪ Kalif und Kadi im Spaetmittelalterlichen Aegjpten, ۱۹۴۳.

(خلیفه و قاضی در مصر قرون متأخر وسطی)

▪ Indices zur Chronik des ibn Ilajas, ۱۹۴۵.

نمایه وقایع نامه ابن الیاس

▪ Die Bildersprache Dschelaladin Rumis, ۱۹۴۹.

(تشبیه در زبان جلال‌الدین رومی)

▪ Die Religionen der Erde, ۱۹۵۵.

(ادیان روی زمین)

▪ Gabriel۰۳۹;s Wing, a Study into the Relig. Ideas of Muhammad Iqbal, ۱۹۶۳.

(بال جبرییل، تحقیقی در آرای دینی محمد اقبال)

▪ Al-Halladsche, Maertyrer der Gohesliebe, ۱۹۶۸.الحلاج، شهید حب‌الله)

▪ Persischer Psalter, Anthologie aus Iqbals Schriften, ۱۹۶۸.

(زبور عجم، منتخبات آثار اقبال)

▪ Islamic Calligraphy, ۱۹۷۰. (خوشنویسی اسلامی)

▪ The Triumphal sun, a Study of Maulana Rumi, ۱۹۷۸.

(شكوه شمس، تحقیقی در (زندگی و آثار) مولانا رومی)

▪ Rumi-Biogrfafie eines Mjstikers, ۱۹۷۸.

(رومی ـ زندگینامه یك متصوف)

▪ Calligraphy and Islamic Culture, ۱۹۸۱.

(خوشنویسی و فرهنگ اسلامی)

▪ Liebe zu dem Einen, ۱۹۸۶. (یگانه پرستی)

▪ Iqbal, Poet und Philosoph, ۱۹۸۹.

(اقبال، شاعر و فیلسوف)

▪ Islamic Names ۱۹۹۰. (اسامی اسلامی)

▪ Islam in Indo-Pakistan (Iconography of Religions), ۱۹۸۷.

اسلام در هند و پاكستان (شمایل‌نگاری ادیان)