بازگشت به قرن هفدهم

انسان ها بدون گوجه فرنگی هم توانسته اند زنده بمانند

آیا می‌توان گوجه‌فرنگی هم نخورد؟ وقتی جنسی خیلی گران شود، عقل مقتصد می‌گوید که وجود آن را ندیده بگیر و نخر. می‌توان وجود ویلا، خانه، ماشین، سفر، کت‌وشلوار، کفش، کلاس نقاشی، کتاب یا حتی چلوکباب را نادیده گرفت اما آیا می‌توان چشم بر وجود گوجه‌فرنگی بست و آن را هم ندید؟ گوجه تنها خوردنی‌ای نیست که اغلب مردم از آن صرف نظر کنند؛ بسیاری از مردم (البته این مردم تنها تهرانی‌ها نیستند و برای مثال، اهالی تایباد نیز جزء مردم به حساب می‌آیند) خاویار و حتی روغن زیتون و پسته و زعفران را هم کنار گذاشته‌اند. شاید اگر کسی خاویار یا زعفران نخورد دچار مشکل نشود اما با نبود گوجه‌فرنگی حتما به دردسر می‌افتد. گوجه‌فرنگی یکی از ارزان‌ترین موارد خوراکی در آشپزخانه‌هاست که غذاهای زیادی می‌توان با آن درست کرد و پختن و کار کردن با آن هم بسیار آسان است. گوجه‌فرنگی منبع سرشار ویتامین C است و در ابتدای سال ۸۵ که پرتقال و نارنگی خیلی گران شده بود، حتی جایگزین برخی از میوه‌ها شد. مسعود، ساکن همین شهر تهران که آن سال را خوب به یاد می‌آورد، می‌گوید: «چند وقت بود میوه نخوردیم و به جایش گوجه‌فرنگی با پنیر یا املت خوردیم. پرتقال شده بود کیلویی ۲ هزار و ۵۰۰ تومان. یک سیب‌هایی توی مغازه‌ها می‌دیدم که کیلویی ۴ هزار تومان بود. البته آخر همان سال، گوجه از پرتقال هم گران‌تر شد.» شاید در حال حاضر تنها بتوان گفت پیاز تنها منبع غنی ویتامینC است که از گوجه‌فرنگی ارزان‌تر است. البته به علت بوی پیاز، هر کسی در هر وقتی آن را نمی‌خورد. گوجه‌فرنگی در زمستان سال ۱۳۸۵ تبدیل به موضوعی حیثیتی برای دولت شد. هیچ‌کس فکر نمی‌کرد که گوجه‌فرنگی بتواند به موضوعی سیاسی تبدیل شود اما ظرف یک ماه به صفحه اول روزنامه‌ها راه پیدا کرد. در اول زمستان آن سال، قیمت سبزیجات بسیار بالا رفت. بانک مرکزی در اواخر دی ماه ۸۵ گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد افزایش بسیار زیاد قیمت گوجه‌فرنگی، به تنهایی توانسته است متوسط قیمت سبزیجات را ۴۹درصد زیاد کند.

مردم که برای اولین بار می‌دیدند گوجه‌فرنگی‌ای که تا دیروز با اسراف و حقارت مصرفش می‌کردند چه ارج و اعتباری پیدا کرده، شگفت‌زده از اوضاع اقتصادی کشور، به هر آشنایی که می‌رسیدند می‌گفتند: «شنیده‌ای گوجه‌فرنگی شده کیلویی ۳ هزار تومان؟» در همان روزها رئیس‌جمهور احمدی‌نژاد به مجلس رفته بود و در صحن علنی سخنرانی می‌کرد که در پاسخ تعدادی از نمایندگان که به افزایش قیمت گوجه‌فرنگی معترض بودند، با خنده گفت: «در مورد قیمت گوجه‌فرنگی گرانی وجود ندارد. قیمت گوجه در محل ما ۱۲۰۰ تومان است؛ مردم می‌توانند برای خرید گوجه به این محله مراجعه کنند» و از آنهایی که درباره گرانی‌ها سیاه‌نمایی می‌کردند انتقاد کرد. از همان روز، خبرنگاران روزنامه‌ها برای قیمت گرفتن از مغازه‌های نارمک، محله رئیس‌جمهور، به شرق تهران سرازیر شدند. احمدی‌نژاد پیش از آن هم، از قیمت‌های محله‌اش سخن گفته بود؛ او یک بار در جمع اصناف گفته بود که شاخص اقتصادی او، مغازه‌های اطراف خانه‌اش است. چند ماه بعد از ماجرای گوجه‌فرنگی نیز، احمدی‌نژاد از ارزانی گوشت در قصابی محله‌اش سخن گفت.

اما در روزهای اول زمستان ۸۵، روزنامه‌نگارانی که به نارمک و مغازه‌های میدان ۷۲ آن منطقه، سر زده بودند گزارش‌هایی نوشتند که نشان می‌داد قیمت گوجه‌فرنگی در نارمک هم مثل سایر محله‌های تهران، گران است. از آن سال بود که قیمت گوجه‌فرنگی به طور غیررسمی، به شاخصی برای گرانی و ارزانی کالاها و رشد تورم تبدیل شد. شاخص بودن گوجه‌فرنگی، طنزی نیز برای روزنامه‌ها با خود به همراه داشت؛ اینکه در یک اقتصاد بیمار، برخی اجناس مثل گوجه بی‌ارزش، عرض اندام می‌کنند و گران می‌شوند و به زحمت می‌توان قیمتشان را به صورت اول بازگرداند و کار به اظهارنظر رئیس‌جمهور در صحن علنی مجلس می‌کشد. در همان روزها، در برخی از استان‌ها کمیته پیگیری گرانی گوجه‌فرنگی تشکیل شد. حتی صدا و سیما هم که در انتقاد به دولت، بسیار محافظه‌کارانه عمل می‌کند، چند روز پس از حرف‌های احمدی‌نژاد درباره گوجه‌فرنگی، از زبان مجری گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه ۲، از رئیس‌جمهور درباره گرانی میوه‌ها از جمله گوجه پرسید. احمدی‌نژاد ابتدا از در شوخی وارد شد و گفت گوجه‌فرنگی جزء میوه‌ها نیست.

پس از آن خیلی جدی گفت: «گرانی گوجه‌فرنگی یکی از مواردی است که وقتی سرمای زودرس می‌آید، اتفاق می‌افتد. ما می‌توانستیم گوجه وارد کنیم ولی تشخیص این بود که این کار را نکنیم چون این یکی دو ماه کمبود می‌گذرد.» با این حال، مقامات هر از چندی در صحبت‌های خود یادی از گوجه‌فرنگی هم کرده‌اند؛ علی آقامحمدی که عضو کمیسیون اقتصادی مجمع تشخیص مصلحت است، چندی پیش به خبرگزاری فارس گفته بود که «قیمت گوجه‌فرنگی برای رسانه‌ها مهم‌تر از اصل ۴۴ است.» نقلی از مهدی کلهر مشاور رسانه‌ای احمدی‌نژاد در تابستان سال گذشته منتشر شده بود که خطاب به برخی از نماینده‌های منتقد گفته بود: «کوتوله‌هایی در مجلس داریم که نهایت ایده‌آلشان گوجه‌فرنگی است و زمانی که گوجه‌فرنگی سالادشان کم می‌شود، نعره می‌زنند». البته کلهر این سخنان را بعدا تکذیب کرد. حتی در روزهای پیش از دور دوم انتخابات مجلس هشتم هم، مهدی کروبی در نشست خبری پس از نوروز خود با خبرنگاران، می‌گفت: «دولت پیش از تغییر جهان، به فکر گوجه‌فرنگی مردم باشد.» چنین بود که گوجه‌فرنگی و قیمت و فراوانی آن به موضوعی مهم برای دولت تبدیل شد تا به هر وسیله آن را کنترل کند. گوجه‌فرنگی در سبد اقلام کالایی بانک مرکزی برای محاسبه نرخ تورم هم موجود است و ضریب اهمیت بالایی دارد.

● قرار بود ارزان شود

بانک مرکزی در اواخر فروردین‌ماه امسال، فهرستی از قیمت خوراکی‌ها منتشر کرد که در آن، درباره گوجه‌فرنگی هم گزارشی آمده بود؛ مطابق این فهرست، قیمت گوجه‌فرنگی نسبت به اسفند ماه سال ۸۶ یعنی در طول یک ماه ۱۷۳درصد گران شده بود. بانک مرکزی گفته بود که قیمت گوجه، از ۵۷۳ تومان به ۱۵۶۰ تومان رسیده بوده است. البته تعدادی از صیفی‌جات و سبزیجات دیگر هم گران و حتی نایاب شده بودند. مثلا بادمجان و فلفل دلمه‌ای توی بازار پیدا نمی‌شد و مردم از اینکه «بادمجان بی‌خاصیت» هم گران شده بود، خنده‌شان می‌گرفت. گوجه‌فرنگی از اوایل زمستان در استان‌های گرمسیر جنوب و غرب کشور تولید می‌شود. چابهار، پارسیان و دزفول نمونه‌های خوبی از شهرهای تولیدکننده گوجه‌فرنگی هستند. در هر هکتار گوجه‌فرنگی، حدود ۵ تن گوجه به دست می‌آید و مدیرکل دفتر سبزی و صیفی وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگویی که با خبرگزاری فارس داشته، گفته است در ایران حدود ۱۵۰ هزار هکتار زمین کشاورزی زیر کشت گوجه‌فرنگی هستند؛ با این آمار، می‌توان گفت تقریبا سالی ۵ میلیون تن گوجه در داخل کشور تولید می‌شود. این گوجه‌ها به کشورهایی چون روسیه، ترکمنستان، عراق و افغانستان هم صادر می‌شود که البته در حال شکست خوردن از چین بزرگ‌ترین تولید‌کننده گوجه‌فرنگی دنیا است. با این حال، پس از عید نوروز قیمت گوجه‌فرنگی به ۲ هزار و ۵۰۰ تومان رسید. وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرد که گرانی گوجه به تولید ربطی ندارد و مقصر واسطه‌ها هستند که باعث می‌شوند قیمت در شهرها، ۴ تا ۵ برابر قیمت خرید گوجه‌فرنگی از کشاورزان باشد. اما از آن سو، بارفروشان تهران گفتند که «هر کشاورز هر چند خرده‌پا باشد، یک دستگاه تلفن همراه دارد و مرتب قیمت را از هر شهری می‌گیرد و اگر نرخ خرید میدان ۵۰ تومان گران‌تر باشد، بارش را خود به شهر می‌آورد.»

قرار بود گوجه‌فرنگی از ۵ اردیبهشت‌ماه که محصولات چابهار به تهران می‌رسد، ارزان شود اما از ارزانی خبری نشد. هر کیلو گوجه‌فرنگی غیرمرغوب بدون دست‌چین، در میدان امام‌حسین تهران حدود هزار تومان است. در نارمک که محله رئیس‌جمهور است قیمت گوجه کیلویی هزار و ۴۰۰ تومان و در میوه‌فروشی‌های شیک شمال شهر کیلویی ۲ هزار و ۵۰۰ تومان است؛ گوجه هرچه ارزان‌تر باشد، کوچک‌تر و سفت‌تر و بی‌مزه‌تر است. در شهرستان‌ها اوضاع کیفیت گوجه‌فرنگی به مراتب بدتر از تهران است. مهدی که دانشجو است و هر هفته باید برای دیدن خانواده‌اش به اراک برود، می‌گوید: «هفته پیش توی قم داشتم ساندویچ همبرگر می‌خوردم، به صاحب مغازه گفتم توی ساندویچ گوجه نگذاشته‌ای؟ گفت که نخیر، می‌خواهی برایت گوجه کیلو ۲ هزار و ۷۰۰ تومانی بخرم، بگذارم لای همبرگر؟» مراکز تهیه غذا هم که برای شرکت‌ها و منازل ناهار می‌برند، از گرانی گوجه در امان نمانده‌اند و ناچار شده‌اند گوجه‌های کوچک و نرسیده را روی برنج مشتریان خود بگذارند و اعتراض آنها را هم نشنیده بگیرند. در سال‌های نه چندان دور، غذاهایی که با گوجه‌فرنگی درست می‌شدند مثل املت، غذایی محقر و نیمه‌حاضری و محبوب دانشجویان‌ به حساب می‌آمدند اما حالا خانواده‌ها پختن آن را اقتصادی نمی‌بینند و با خود می‌اندیشند که از آن گوجه گران، می‌توان استفاده بهتری کرد. همین دو هفته پیش اگر کسی می‌خواست میرزا قاسمی هم درست کند، کلی به خرج می‌افتاد.

● گوجه اگر نباشد

«تماته گلی» به لهجه لری به معنی گوجه قرمز یا همان گوجه‌فرنگی است. ساکنان جنوب غرب ایران هم به آن «تماته» می‌گویند. در کشورهای عرب‌زبان آن را «طماطم» می‌نامند. همه این اسامی از نام انگلیسی «تومیتو» آمده است. خود «تومیتو» هم ریشه‌ای مکزیکی دارد. گویا از حدود سال ۷۰۰ میلادی گوجه‌فرنگی در آمریکای مرکزی و غرب آمریکای لاتین به‌خصوص در پرو و مکزیک به عمل می‌آمده است. اسپانیایی‌ها در دوره استعمار قرن ۱۷ میلادی آن را به اروپا و آسیای شرقی آورده‌اند و تا ۲۰۰ سال البته به عنوان میوه‌ای سمی شناخته می‌شده است. به قولی، در ابتدای ورود گوجه‌فرنگی به اروپا، آن را خوراک اغنیا می‌دانسته‌اند و به قولی دیگر، فقرا خوردن آن را شروع کرده‌اند. افسانه‌ای است که می‌گوید اسید گوجه‌فرنگی، سرب ظروف مفرغی ثروتمندان را آزاد می‌کرده و غذای آنها را سمی می‌کرده اما به ظروف چوبی فقرا اثر نداشته و همین، گوجه را میان ضعفا محبوب کرده است. به هر حال، از قرن نوزدهم خوردن گوجه‌فرنگی مرسوم می‌شود و به تدریج در همه دنیا رواج پیدا می‌کند.

گوجه‌فرنگی که کاشتش ارزان است، تقریبا دارای همه ویتامین‌هاست و بعد از لیموی تازه، غنی‌ترین منبع ویتامینC محسوب می‌شود. گوجه تصفیه‌کننده خون است، سنگ کلیه را دفع می‌کند، به کار مبتلایان نقرس و روماتیسم و سل و تب‌های حصبه‌ای می‌آید، جلوی تصلب شرایین را می‌گیرد، ورم مفاصل و مخاط روده را برطرف می‌کند، ماسک آن کک و مک صورت را از بین می‌برد، ضد میکروب و ضد اسهال و برای شستشوی روده مفید است، برای پیشگیری از پروستات به کار می‌آید، از دانه‌هایش روغن درست می‌کنند و از تفاله ربش خوراک پرندگان می‌سازند، برای تسکین اعصاب و تورم دهان و کمبود شیر مادر مفید است و مقدار زیادی آهن و فسفر و کلسیم هم دارد. البته برخی از افراد به خوردن آن حساسیت دارند و میوه نارس سبز رنگش هم سمی است. اگر قرار باشد از خیر خوردن گوجه‌فرنگی گذشت، باید همه مزیت‌های غذایی آن را هم به فراموشی سپرد. البته کسی مدعی نیست که بدون گوجه‌فرنگی انسان‌ها دچار مشکلات چاره‌ناپذیری خواهند شد، چنان که پیش از قرن هفدهم هم مردم دنیا گوجه‌فرنگی نمی‌خوردند و تاریخ نشان داده که نسل‌شان به دلیل نبود آن، منقرض نشده است؛ به هر حال، ویتامین‌ها و املاح و فواید گوجه را می‌توان در خوراکی‌های دیگری جست و پیدا کرد. اما غذاهای ایرانی و خوردنی‌های وارداتی ایرانی‌ها، به قدری به گوجه‌فرنگی و فرآورده‌های آن وابسته شده‌اند که نمی‌توان وجود آن را ندیده گرفت؛ در غذاهایی مثل املت، قیمه، خورش بادمجان، کرفس، کدو، چلوکباب، لوبیاپلو، سوپ، آبگوشت، دلمه، میرزاقاسمی، ماکارونی، لازانیا، پیتزا و سالادهایی چون سالاد شیرازی و فصل، ردپایی از گوجه‌فرنگی پیداست و در نبود آن، آشپزها باید تلاش زیادی بکنند تا غذایی باب میل ایرانیان ابداع کنند. لطفا فرم زیر را پر کنید.

سعید ارکان‌زاده یزدی