مقدمه ای بر احزاب سیاسی قسمت اول

تعریف حزب , کار آسانی نیست و مشکلتر از آن , راهیابی به ماهیت آن است , زیرا حزب ثمره دنیای جدید غرب و به عنوان نوعی طرز عمل , جوابگوی احتیاجات دنیای جدید می باشد

تعریف حزب ( ۱ )

تعریف حزب ، کار آسانی نیست و مشکلتر از آن ، راهیابی به ماهیت آن است ، زیرا حزب ثمره دنیای جدید غرب و به عنوان نوعی طرز عمل ، جوابگوی احتیاجات دنیای جدید می باشد .اصولا بسیاری از واژه های علوم اجتماعی و علوم سیاسی با مشکل تعریف مواجهند و دلیل این مشکل را در ماهیت علوم اجتماعی ـ انسانی باید جست . علوم ، به اعتباری به دو گروه تقسیم می شوند : علومی که با پدیده های « طبیعی و فیزیکی » مرتبط اند وعلومی که با پدیده های « انسانی ـ اجتماعی » ارتباط دارند . ( ۲ )

گروه اول ، شاخه علوم اجتماعی را . علوم طبیعی با اجسام و اشیاء سروکار دارند ، اما علوم اجتماعی با انسان به عنوان موجودی عاقل که در زندگی خود براساس قوه عاقله می اندیشد ، تصمیم می گیرد و عمل می کند و همچنین به عنوان موجودی دارای شهوت که چه بسا عقل را نیز در بند می کشد و اندیشه و اراده و عمل او را تحت الشعاع خود قرار می دهد ، سروکار دارند ، زیرا انسان موجودی مختار و دوبعدی است که مرکب از جسم و روح می باشد و گاه متمایل به جهات پست زندگی شهوات و نفسانیات است و گاه متمایل به جهات عالیه زندگی ؛ یعنی معنویات و عقلیات است .

بنابراین دانشمند طبیعی با قوانین ثابت و قابل مشاهده روبه روست که از نظم خاص و قابل کشف علّی و معمولی برخوردارند و طبعا ارائه تعریف از هر شی ء مورد مطالعه به آسانی صورت می پذیرد ؛ مثلا وقتی یک پزشک حاذق به قلب آدمی نظر می افکند اگر روش مشاهده وی صحیح باشد و ابزار لازم را نیز در دسترس داشته باشد ، می تواند کارکرد آن ، عوامل درونی و بیرونی که موجب اختلال در عملکرد آن می شود و راههای پیشگیری این عوامل و بسیاری مطالب دیگر درباره قلب را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهد و با این مشاهده جزئی و بسیار دقیق و با استفاده از یک قیاس خفی که همان قانون علیت باشد ، به تجربه مهم دست یازد و تجربه خود را به صورت نظریه علمی به دیگران منتقل کند و با ادامه مطالعات خود و استفاده بیشتر از ابزار دقیقتر بر سطح دانش خود درباره این عضو انسانی بیفزاید . بدین ترتیب هر دانشمندی که به تحقیق می پردازد ، در حقیقت دنباله کار دانشمند قبلی را ادامه می دهد ، مگر در مواردی که دانشمند پیشین در روش مشاهده اشتباه کرده باشد ، لزومی بر تجدید نظر در اساس نظریات و فرضیات او دیده نمی شود . در علوم طبیعی هرچه ابزار مشاهده و تحقیق دقیقتر باشد ، دانشمند متتبع را زودتر به مقصد میرساند .

اما در علوم انسانی ـ اجتماعی وضع به کلی فرق می کند ؛ انسان این معجون ماده و معنی تحت ضوابط تجربی و عملی در نمی آید و هر چند که ابزار تحقیق دقیق باشد و مشاهده با ثبت تمام جزئیات صورت بگیرد ، شناخت او بسیار مشکل است ( اگر نگوییم ناممکن است ) و دلیل این مشکل در ماهیت انسان است . او در میان مخلوقات الهی تنها موجود مختار است که در دنیای مادی باید راه خود را پیدا کند و به سر منزل مقصود نایل شود . اگر شهوت و نفسانیت براو حاکم شود و عقل خدادادی اسیر چنگال شیطنت و نفسانیت قرار گیرد ، به « اسفل السافلین » ( ۳ ) سقوط می کند و اگر شهوت و نفسانیت را در بند کشد و عقل را حاکم حیات مادی خود کند ، به « اعلی العلیین » صعود می نماید و طبیعی است شناخت موجودی که کنه و باطنش نسبت به ظاهر او بسیار متفاوت است از دست هرکس بر نمی آید و احتیاج به شناخت بسیار دقیق از کنه ذات او دارد و فقط خدای انسان آفرین او را خوب می شناسد و انیباء و اولیاء الهی و علمای ربانی هستند که امکان راهیابی به باطن این موجود بسیار دقیق و ظریف را که اشرف مخلوقات الهی است ، دارند .

بدین سان علوم اجتماعی که در فرآیند تجربه و تحقیق می خواهد به نیازها و مسائل انسان پاسخ عملی بدهد ، همواره دچار مشکل است و دلیل اختلاف نظر بسیار متخصصان علوم انسانی که گاه در حد تناقض می باشد ، همین مشکل اساسی علوم انسانی ـ اجتماعی است که بیشتر جنبه ظنی دارد و طبعا به نظرات و علایق و سلایق و حتی به تربیت محیطی صاحب نظران بستگی دارد و تعریف حزب نیز از این مشکل مبرا نیست . اینکه می بینیم یک صاحب نظر دیگر تعریفی از حزب ارائه می دهد و تعریف دیگران را به بوته نقد می گذارد و صاحب نظردیگر تعریفی دیگر ارائه می دهد و سخن دیگران را نمی پسندد و به نقد می کشد ، نباید تعجبی به خود راه داد و نگران شد ، این طبیعت علوم اعتباری است . البته اگر مبانی فکری صاحبان این تعاریف و نظریات روشن باشد تحلیل نظرات آنها آسان می گردد ، چنانچه کسی که مبنای فکری مارکسیستی دارد به کلی از کسی که مبنای سوسیالیستی یا کاپیتالیستی یا .... دارد ، متفاوت می اندیشد . اصولا ایدئولوژیی هستند که به مکاتب متعدد و رنگارنگ اجتماعی روح می بخشد و اگر ایدئولوژیی خود مرده باشد ، آن مکتب نیز راه علاجی ندارد و ما که صاحب برترین و اصیل ترین مکتب فکری و عملی هستیم ـ که همان دین اسلام و مذهب تشیع است ـ هم می توانیم نسبت به نظرات این صاحب نظران بهترین نظر را ابزار و اثبات کنیم و هم قدرت داریم که عناصر صحیح آن مکاتب و نظریات را در فرهنگ و تفکر غنی خود بو می نماییم ، بدون اینکه در دام التقاط بغلتیم ، به شرط اینکه فرهنگ و تفکر ما فرهنگ و تفکر اسلامی باشد ؛ کاری که فرهنگ اسلامی در قرون اولیه ظهور اسلام با فلسفه یونانی انجام داد ، نمونه ای بسیار موفق از جذب و طرد نظریات علمی صاحبان مکاتب بیگانه بود .

تحول و تفسیر مفهوم حزب در طول حیات خود و همچنین تلقی متعدد و متفاوت از حزب در کشورهای مختلف جهان است که راه را برای محققان دو چندان کرده است .

گوناگونی و تنوع احزاب در کشورهای مختلف با عقاید و مرامهای متفاوت و بعضا متناقض ، اشکال سومی است که موجب پوشیدگی تعریف حزب می باشد . شاید به این دلیل است که منطقیون ، تعریف دقیق را فقط تعریف ماهوی که به حقیقت شی ء راجع است ، می دانند ، زیرا جنس و فصل هر شی ء مارا به تعریف آن نایل می دارد . به آنها آنچه بیرون از ماهیت یا حقیقت شی ء است ، فاقد تعریف است و تعاریف ارائه شده پیرامون این گونه اشیا ء تعریفی صرفا لفظی هستند .

بدین سان طرح تعریفی واحد برای این واژه گسترده سیاسی ـ اجتماعی عملا امکان پذیر نیست . دشواری تعریف حزب در جامعه محسوس تر است ، ( و این چهارمین مشکل تعریف حزب است که البته مخصوص جوامع غیر غربی است . ) زیرا چنانچه گذشت حزب از مقتضیات دنیای جدید و تفکر جدید است و این تفکر در اغلب جوامع غیر غربی نه تنها شناخته شده نیست ( تا جامعه با آگاهی نسبت به آن موضع بگیرد که بپذیرد یا طرد کند ) ، بلکه با صورتی بیمارگونه و حتی کاریکاتورگونه و از خاستگاهی غیر از خاستگاه واقعی آن به این جوامع وارد شده است . بدین دلیل عملا برای فرهنگ بومی این جوامع بیگانه اند و اغلب مردم نسبت به پذیرش یا طرد آن حالتی انفعالی دارند و در هر صورت از حزب و رهبران منورالفکر غرب زده آن دل زده شده اند

با وجود این ، تعریف حزب هرچه مشکل باشد ، گریزی از آن نیست . بدین منظور ما ابتدا به تعریف لغوی حزب می پردازیم ، سپس تعریف اصطلاحی حزب را روشن می نماییم و بعد از بیان ویژگیها و اهداف حزب .

پاورقی ها :

۱ ـ Party

۲ ـ گروه علوم ریاضی ـ هندسی که شاخه رشته های فنی ـ مهندسی جزوآن هستند و همچنین گروه علوم الهی و دینی نیز از دیگر دسته های علوم می باشند ، چون بیرون از بحثهای حاضر ما هستند ، از طرح آنها صرف نظر کردیم .

۳ ـ سوره التین : ۵ ، منظور از آن فروترین حالات و درکات است ، در مقابل آن فراترین حالات و کمالات قرار دارد .

منابع

مقدمه ای بر احزاب سیاسی ( بررسی مفهومی ) ، تهیه و تنظیم : دفتر پژوهش و تدوین تاریخ انقلاب اسلامی ، آبان ۱۳۸۰ . ص ۵ ـ ۱۰ .

نرجس رسا

کارشناسی روابط بین الملل