در گذار از سنت به مدرنیته

مختصری در مبانی تجارت الکترونیک

بسیاری از اقتصاددانان و متخصصان بر این عقیده اند که در سال های اخیر انقلابی مشابه انقلاب صنعتی به وقوع پیوسته که جهان را وارد عصر اطلاعات و بسیاری از جنبه های اقتصادی اجتماعی و فرهنگی حیات بشر را دستخوش تحولی عمیق کرده است. یکی از ابعاد این تحول تغییرات بنیادینی است که در روابط اقتصادی بین افراد، دولت ها و موسسات به وجود آمده است. مبادلات تجاری بین افراد و شرکت ها و موسسات و دولت ها با یکدیگر به سرعت از حالت سنتی خود که عمدتا مبتنی بر اسناد و مدارک کاغذی بود، خارج شده و به سوی انجام مبادلات از طریق بهره گیری از سیستم های مبتنی بر اطلاعات الکترونیکی در حرکت است.

تجارت الکترونیکی در زمینه های مختلف فعالیت های بازرگانی نفوذ کرده و از معاملات الکترونیکی میان خریداران خرد و بازرگانان و مراکز اطلاع رسانی و انجمن های مجازی گرفته تا مبادلات میان دولت ها و ملت ها گسترش یافته است. همه این موارد باعث شده تا این مبحث به عنوان مساله ای مهم و دانش روز مطرح شود و دغدغه بنیادین کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه باشد؛ زیرا این گونه کشورها می دانند در صورت کوتاهی در این زمینه به زودی به طور کامل از میدان تجارت جهانی کنار رفته و اندک بهره خود را نیز به کشورهای توسعه یافته صنعتی خواهند سپرد که همگام با این تجارت نوین گام برداشته اند. برخی پژوهش های انجام شده در این زمینه نشان می دهد که حرکت به سوی بازرگانی الکترونیکی تا سال ۲۰۰۲ برای شرکت های سراسر جهان دست کم ۲۵/۱ تریلیون دلار حفظ سرمایه به همراه داشته است. گزارش دیگری که توسط شرکت سیسکو ارائه شده نشان می دهد که با استفاده از نرم افزارهای بازرگانی الکترونیکی سالیانه بیش از ۸۰۰ میلیون دلار در هزینه ها صرفه جویی می شود.

● تجارت الکترونیکی، تعاریف و ویژگی ها

تجارت الکترونیک واژه ای است که امروزه در مقالات و ادبیات بازرگانی و تجارت و رسانه های عمو می بسیار به گوش می رسد. این پدیده نوین هم به علت نوپا بودن و هم به علت کاربردها و زمینه های بسیار متنوع فعالیت نزد مراجع گوناگون تعاریف مختلفی دارد. همچنین تجارت الکترونیک پدیده ای چند رشته ای است که از طرفی با پیشرفته ترین مفاهیم فناوری اطلاعات و از سوی دیگر با مباحثی مثل بازاریابی و فروش و مباحث مالی و اقتصادی و حقوقی پیوستگی دارد. از این رو تعابیر گوناگونی از آن پدید آمده است. برخی فکر می کنند تجارت الکترونیک به معنی انجام امور تجاری بدون استفاده از اسناد و مدارک کاغذی است. برخی دیگر تبلیغات روی اینترنت و حتی خود اینترنت را مترادف با تجارت الکترونیک می دانند. برخی دیگر تصور می کنند تجارت الکترونیک یعنی سفارش دادن کالا ها و خدمات و خرید آنها به وسیله کامپیوتر.

اگر چه همه این دیدگاه ها بخشی از مفهوم تجارت الکترونیک را پوشش می دهند اما کامل نیستند. تجارت الکترونیکی انقلاب صنعتی سده بیست و یکم نامیده می شود که با پیدایش اینترنت در سده بیستم به سرعت رو به پیشرفت و گسترش نهاده است. در تجارت الکترونیکی اطلاعات و فرآورده ها و خدمات به کمک شبکه های کامپیوتری خرید و فروش می شوند و این خرید و فروش می تواند به دو شکل عمده یا خرده، شامل کالا های فیزیکی مثل کتاب و غیرفیزیکی مانند نرم افزار و ارائه سرویس های گوناگون به خریداران مانند مشورت های پزشکی یا حقوقی و دیگر موارد بازرگانی مانند مناقصه ها و مزایده ها و یا خرید و فروش اطلاعات باشد. به طور کلی می توان تراکنش های مالی و بازرگانی و اطلاعاتی و خدماتی میان موسسات و خریداران و جوامع مجازی را در قالب تجارت الکترونیکی گنجاند. با توجه به گستره بزرگ تجارت الکترونیکی تعابیر و تعاریف پر شماری از آن مطرح شده که در ادامه به چند مورد اشاره می کنیم:

▪ تجارت الکترونیکی عبارت است از یافتن منابع و ارزیابی و مذاکره و سفارش و تحویل و پرداخت و ارائه خدمات پشتیبانی که به صورت الکترونیکی انجام می پذیرد.

▪ تجارت الکترونیک مجموعه ای است از ارتباطات و مدیریت داده ها و سرویس های امنیتی در بزرگراه اطلاعات.

▪ تجارت الکترونیکی یعنی استفاده از کامپیوتر های یک یا چند شبکه برای ایجاد و انتقال اطلاعات بازرگانی که بیشتر با خرید و فروش اطلاعات و خدمات از طریق اینترنت مرتبط هستند. رسالت تجارت الکترونیکی تنها برقراری ارتباط نیست، بلکه پی ریزی و تقویت روابط بازرگانی است.

▪ تجارت الکترونیکی به کارگیری مجموعه کاملی از نرم افزارها و سخت افزارها و خطوط مخابراتی و استانداردهای تبادل اطلاعات است که مجموعا امکان بازرگانی به صورت الکترونیکی در شبکه های رایانه ای را فراهم می آورند.

▪ از دیدگاه تجاری: ابزاری است که موجب افزایش کیفیت خدمات و سرعت تحویل در کسب و کارهای مختلف و کاهش هزینه ها می شود.

▪ از دیدگاه ارتباطات: ابزاری که باعث تحول خدمات و کالا و محصولات اطلاعاتی از طریق خطوط تلفن و شبکه های کامپیوتری و سایر وسایل ارتباطی می شود.

▪ از دیدگاه فناوری اطلاعات: آن دسته از کاربردهای فناوری اطلاعات که به صورت سیستمی برای پشتیبانی و پیشرفت جریان کاری و مبادلات تجاری درآمده است.

سازمان ها و موسسات علمی و تحقیقاتی و مراکز تجاری معتبر جهانی و پژوهشگران فعال در زمینه تجارت الکترونیک نیز چندین تعریف از آن ارائه کرده اند که پاره ای از آن ها در جدول زیر مشاهده می شود. در حقیقت مجموعه متنوع و وسیعی از تعاریف و مفاهیم برای تجارت الکترونیک وجود دارد که موضوعات و کاربردها و مدل های گوناگونی را در بر می گیرد. در برخی از این موارد کوشیده شده که تعاریف عا می ارائه شود و در برخی دیگر تعاریف به نوع فعالیت امکانات ارتباطی و تجهیزات مورد استفاده و محدوده سازمانی فعالیت ها و زیر ساختار ها وابسته است. با توجه به تعاریف فوق الذکر شاید بتوان تجارت الکترونیک را این گونه تعریف کرد: تجارت الکترونیک به معنی اطلاع رسانی، تبلیغات و خرید و فروش کالا ها و خدمات و حفظ و برقراری روابط تجاری از طریق سیستم های مخابراتی و ابزارهای پردازش داده ها است. به عبارت دیگر تجارت الکترونیکی عبارتست از تعامل سیستم های ارتباطی و سیستم های مدیریت اطلاعات و امنیت که به واسطه آنها امکان مبادله اطلاعات تجاری در رابطه با فروش محصولات و یا خدمات میسر می شود. بنابراین اجزای اصلی تجارت الکترونیک عبارتند از:

▪ سیستم های ارتباطی

▪ سیستم های مدیریت داده ها

▪ امنیت

ویژگی اصلی همه این فعالیت ها تسهیل فرآیند های تجاری و حذف فرآیند های غیر ضروری در انجام امور بازرگانی، کاهش هزینه ها از طریق بهبود و افزایش هماهنگی، کاهش هزینه های اداری به ویژه هزینه مکاتبات و کاغذبازی، بهبود دسترسی به بازار و افزایش تنوع برای مشتریان به معنای عام است. مهم ترین ویژگی تجارت الکترونیک از دیدگاه بازاریابی در واقع برقراری ارتباط سازمان یا فرد با کل مخاطبان و سازگار کردن محصولات و خدمات با نیازهای یکایک آنهاست. برآیند این کار، رقابت شدید، تنوع عرضه کنندگان و محصولات و خدمات آنها و در نتیجه کاهش هزینه ها و افزایش رضایتمندی مشتریان خواهد بود. نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که موضوع تجارت الکترونیک، موضوع فناوری و دانش فنی نیست. در بحث تجارت الکترونیک بیشتر هدف شناخت الگوهای جدید تجارت و ارتباطات موجود در محیط الکترونیکی است. همچنین باید توجه داشت که تجارت الکترونیک مجموعه ای است از فناوری های مخابراتی، پردازش و ذخیره داده ها در ارتباط با بازارها، سازمان ها، مشتریان، واسطه ها و سیستم های پرداخت الکترونیکی.

● تاریخچه تجارت الکترونیک

ارتباط بین تجارت و تکنولوژی دیر زمانی است که وجود داشته و ادامه دارد. در واقع ، یک پیشرفت تکنیکی باعث رونق این تجارت شد و آن هم ساخت کشتی بود. حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد، فینیقیان تکنیک ساخت کشتی را به کار بردند تا از دریا بگذرند و به سرزمین های دور دست یابند. با این پیشرفت، برای اولین بار مرزهای جغرافیایی برای تجارت باز و تجارت با سرزمین های دیگر آغاز شد. تجارت الکترونیک در ابتدای پیدایش خود چیزی بیش از یک اطلاع رسانی ساده تجاری نبود و هرکس می توانست محصولات خود را با استفاده از صفحات وب روی اینترنت تبلیغ کند. آمار منتشره از ۵۰۰ شرکت نشان می دهد که حدود ۳۴ درصد از آنها در سال ۱۹۹۵ و حدود ۸۰ درصد در سال ۱۹۹۶ از این روش برای تبلیغ محصولات خود استفاده کرده اند و جالب این که تا پایان سال ۲۰۰۱ بیش از ۲۲۰ بیلیون دلار معاملات مالی توسط صدها سایت تجاری روی اینترنت انجام گرفته است.

اما استفاده از فناوری های الکترونیکی در انجام امور بازرگانی نیز پیشینه ای نسبتا طولانی دارد. در حقیقت نیاز به تجارت الکترونیکی از تقاضای بخش های خصوصی و عمو می برای استفاده از تکنولوژی اطلاعات به منظور کسب رضایت مشتری، و هماهنگی موثر درون سازمانی نشات گرفته است. می توان گفت این نوع تجارت، از سال ۱۹۶۵ آغاز شد که با استفاده از آن مصرف کنندگان توانستند پول خود را از طریق ماشین های خودپرداز دریافت کرده و خریدهای خود را با کارت های اعتباری انجام دهند. پیش از توسعه تکنولوژی های مبتنی بر اینترنت در سالهای آغازین دهه ۹۰، شرکت های بزرگ دست به ایجاد شبکه های کامپیوتری با ارتباطات مشخص، محدود و استاندارد شده برای مبادله اطلاعات (از جمله اطلاعات تجاری) میان یکدیگر زدند. این روش مبادله الکترونیکی داده ها نامیده شد.

در آن سالها لفظ تجارت الکترونیکی، مترادف با مبادله الکترونیکی داده ها بود. مهم ترین این شبکه ها در دهه ۱۹۶۰ جهت انجام همکاری های تحقیقاتی میان واحد های نظا می گوناگون در وزارت دفاع آمریکا شکل گرفت. این شبکه که آرپانت نام ذاشت (Advanced Research Projects Agency net) مبنای اولیه اینترنت امروزی به شمار می رود. در واقع مبادله الکترونیک داده ها را می توان پدر تجارت الکترونیکی امروز به حساب آورد. با گذشت زمان و پدید آمدن ابزارهای ذخیره و بازاریابی و پردازش داده ها و دسترسی عامه مردم و سازمان ها و همچنین پیشرفت فناوری های مخابراتی و شبکه های رایانه ای گسترده، فرصتی پدید آمد که بازیگران صحنه تجارت آن را بسیار سودمند یافتند. مهمترین هدف در تجارت چه از روش های بسیار پیشرفته الکترونیکی استفاده کند و چه از روش های سنتی، همانا دسترسی به پول و سود بیشتر است. طبیعتا در این میان نقش بانکها و موسسات اقتصادی در نقل و انتقال پول بسیار حیاتی است. سال ۱۹۹۴، هنگامی که اینترنت علاوه بر جنبه های علمی و تحقیقاتی، قابلیت های تجاری خود را به نمایش گذاشت، موسسات تجاری و بانکها در کشورهای پیشرفته اولین نهاد هایی بودند که تلاش جدی خود را برای استفاده هر چه بیشتر از این جریان به کار انداختند. محصول تلاش آنها نیز همان بانکداری الکترونیکی امروزی است.

سپس به سرعت مشخص شد که اینترنت بستر بسیار مناسبی برای انواع فعالیت های بانکداری و اقتصادی به شمار می رود. در بررسی تاریخچه تجارت الکترونیک در می یابیم که بورس های اوراق بهادر نیز نهادهای دیگری بودند که به سرعت فعالیت خود را با روند پیشرفت اینترنت هماهنگ کردند و توانستند در مدت کوتاهی، با توجه به برتری های اینترنت در مقایسه با روش های قدیمی و به دلیل سرعت و دقت بالا، به موفقیت های بی نظیری دست یابند. ایجاد و توسعه اینترنت و وب، باعث خلق فرصت های زیادی برای توسعه و پیشرفت زیر ساخت ها و کاربردهای تجارت الکترونیک گردید. پیشرفت تکنولوژی اطلاعات را می توان در ۳ دوره زمانی، با توجه به جدول زیر طبقه بندی و بررسی کرد.

در هر دوره ۲۰ساله، امکانات تجارت الکترونیکی متناسب با توانایی های تکنولوژی اطلاعاتی آن عصر فراهم شده است. طی بیست سال گذشته یکی از روند های عمده در گسترش تجارت الکترونیک، کاهش چشمگیر قیمت سخت افزارهای رایانه ای و مهم تر از آن ایجاد استانداردهای جهانی برای توسعه سخت افزار ها بوده است. چنین فرآیندی را استانداردسازی یکپارچه سیستم های باز می نامند. در مورد نرم افزارها نیز چنین روندی وجود داشته اما استانداردهای نرم افزاری هنوز به اندازه استانداردهای سخت افزاری یکپارچه و سازگار نیستند. روند بعدی پس از یکپارچه سازی و استاندارد کردن، پدید آمدن امکانات شبکه ای و توانایی برقراری ارتباط میان سیستم های گوناگون رایانه ای بوده است.

● چارچوب نظری تجارت الکترونیک

چارچوب تجارت الکترونیک از سه سطح عالی تشکیل شده است: زیرساختار: نرم افزار و سخت افزار پایگاههای داده ای و ارتباطاتی را شامل می شود که برای انجام وظیفه در قالب صفحات وب بر روی اینترنت یا پشتیبانی از مبادله الکترونیکی داده ها و سایر اشکال پیام گذاری و پیام گیری در اینترنت یا سایر شبکه ها به کار می روند. خدمات: پیام گذاری و پیام گیری و دامنه گسترده ای از خدمات که توانایی پیدا کردن و ارائه اطلاعات (در صورت نیاز در قالب تجاری آن) را فراهم می آورند و شامل جستجو برای شرکای تجاری بالقوه و همچنین مذاکره و توافق در مورد مبادلات تجاری هستند.

● محصولات و ساختارهای تجارت الکترونیک:

پیش بینی و تدارک مستقیم کالاها و خدمات تجاری وابسته به اطلاعات برای مشتریان و شرکای تجاری، همکاری و سهیم شدن در اطلاعات داخل و خارج سازمان و سازماندهی محیط بازاری الکترونیکی و زنجیره تهیه و پشتیبانی. در این چارچوب تجارت الکترونیک و نتایج حاصل از آن سه زمینه را پوشش می دهند:

▪ امور بازرگانی با گرایش به مصرف کننده نهایی.

▪ تجارت میان شرکت ها یا فعالیت های بازرگانی عمده.

▪ امور تجاری درون سازمان ها.

مهم ترین و بازارگراترین کاربرد های عملی تجارت الکترونیک پخش مصرف کننده گرای آن است. این کاربرد ها شامل خرید از راه دور، عملیات بانکی، دلالی سهام و تبلیغات مستقیم می شوند. به هر حال همان طور که انتظار می رفت پتانسیل عظیم این بخش بیشتر انگیزه های مرتبط با تجارت الکترونیک را به خود جلب می کند. در بخش امور تجاری و فعالیت های میان تهیه کنندگان مواد اولیه و مصرف کنندگان، ارتباطاتی که به وسیله EDI برقرار می شوند، بهترین گروه کاربردهای تجارت الکترونیک هستند. همکاری و سهیم شدن در اطلاعات بوسیله اینترنت ها و اکسترانت ها سریع ترین رشد را در این سطح از تجارت الکترونیک داراست.

شبکه های اینترنت از گشایش پایگاه های داده ای و انبارهای داده ای در داخل شرکت، نشر و گسترش اطلاعات در قالب صفحه های وب و همکاری گروه گرایانه و مستقل از موقعیت جغرافیایی،در محدوده مرزهای اطلاعاتی شرکت پشتیبانی می کنند. در قلب چارچوب تجارت الکترونیک، محیط های بازاری الکترونیکی و سلسله مراتب الکترونیکی وجود دارند که ارتباطات بازرگانی و مبادلات میان شرکت ها را تسهیل می کنند. در حقیقت محیط های بازاری الکترونیکی به منظور تسهیل مبادلات از طریق شبکه های ارتباطی میان خریداران و تهیه کنندگان متعدد پدید آمده اند. سلسله مراتب الکترونیک، همان ارتباطات طولانی مدت تهیه کنندگان و مصرف کنندگان بین شرکت هاست که به وسیله شبکه های ارتباطی حفظ شده و بیشتر توسط مدیران هماهنگ می شود تا نیروهای بازار. شکل گیری سلسله مراتب الکترونیکی میان سازمان ها به واسطه باب شدن زنجیره های ارزشی یکپارچه و پیشرفت تولید به موقع بوده و با نیروی سفارش های مشتریان پشتبانی می شود.

زنجیره های ارزشی شرکای تجاری به وسیله کاربرد سیستم های اطلاعاتی و شبکه های مخابراتی تا حد قابل توجهی یکپارچه شده اند. آینده نگری در تعیین سطوح موجودی انبارها از طریق مدیریت زنجیره ارزشی، در به حداقل رساندن موجودی انبارها و کاهش سرمایه در گردش کمک می کند. این شکل از عملیات، محدودیت های شدیدی را بر هماهنگی درون و میان سازمانی تحمیل می کند و انتظار بر این است که اینترنت ها، اکسترانتها و در کل اینترنت نقش مهمی در آن بازی کنند. از طریق ایجاد ارتباط ایمن میان شبکه های فرعی و شبکه های شرکای تجاری در یک اکسترانت، که بر توانایی ارتباطات اینترنتی و نرم افزار های آن تکیه دارند، سازمان و شرکای تجاری سهیم می توانند گسترش و توسعه محصول، تولید و توزیع یا تحویل را هماهنگ کنند. از سوی دیگر این نوع عملیات و سهیم شدن در اطلاعات منجر به رقابت بسیار شدید در بازار می شود. در این بازار سازمان ها دیگر نمی توانند با روش های سنتی مدیریت موفق باشند. نتیجه پیدایش سازمان های مسطح، ساختار سازمانی مجازی، کار از راه دور، تیم های کاری گسترده در تمام نقاط دنیا، و استفاده از منابع خارج سازمان برای تامین تقاضا ها خواهد بود.

● انواع سایت های تجاری

پیاده سازی سایت های تجارت الکترونیکی به سه روش اصلی زیر صورت می گیرد:

▪ Enterprise Computing

▪ سرویس های میزبانی مجازی

▪ تجارت الکترونیکی ساده

سایت های تجارت الکترونیک که به خرید و فروش کالا و یا ارائه خدمات از طریق اینترنت می پردازند، از مدل های مختلف و متنوعی استفاده می کنند. جدول زیر برخی مدلهای مربوط به خرید و فروش کالا را به طور مختصر معرفی می کند:

● سخن آخر:

انقلاب تجارت الکترونیک در حال اثر گذاری روی روش هاست. تجارت الکترونیک به تما م فروشندگان این فرصت را می دهد که در بازار جهانی و با عرضه کالا های خود به بیش از ۳۲ میلیون خریدار، با کمترین هزینه رقابت کنند. اینترنت به سرعت در حال رشد است و تاجران کوچک امروز این فرصت را در اختیار دارند که همگام با آن رشد کرده و به غول های تجاری فردا مبدل شوند. هر تغییر و تحولی در جامعه، نیازمند تحول و دگرگونی در ساختار و قوانین و آداب و سنن است تا بستری مناسب برای پذیرش این تغییر فراهم شود. تجارت الکترونیک نیز تحولی است در عرصه تجارت و اطلاعات که به موجب آن شیوه خرید و انتقال اطلاعات و کالا ها توسط موسسات دگرگون شده است. برای گسترش و پذیرش تجارت الکترونیک لازم است که پیش نیاز های رشد این تکنولوژی مهیا شود، از جمله این پیش نیازها می توان به زیر ساختار مخابراتی ، مسائل قانونی و ایمنی پیام رسانی و نیز مبادله الکترونیکی داده ها اشاره کرد.