همت در کلام معصومان ع

همت از مقوله هایی است که پس از انتخاب سال ۸۹ توسط رهبر معظم انقلاب به عنوان سال «همت مضاعف و کار مضاعف» بر سر زبان ها افتاد و رسانه ای شد

همت از مقوله هایی است که پس از انتخاب سال ۸۹ توسط رهبر معظم انقلاب به عنوان سال «همت مضاعف و کار مضاعف» بر سر زبان ها افتاد و رسانه ای شد. البته این گونه نیست که پیش از این کسی به این مقوله توجه نداشته باشد، زیرا اصولا دستاوردهای بزرگ ملت ایران در زمینه هایی چون دانش هسته ای، لیزر، سدسازی، نانو فناوری، مهندسی و مانند آن، جز به همت بلند و کار زیاد دانشمندان جوان و علاقه مند تحقق نمی یافت.

برای این که شناخت بهتری از مقوله همت و کار داشته باشیم، نگاهی به منظر بزرگان دین اسلام به ویژه اهل بیت عصمت و طهارت، می تواند بسیار مفید و موثر باشد و جایگاه ارزشی همت بلند و کار مضاعف را به آدمی بنمایاند و مسیر درست حرکت وی را تعیین نماید تا این گونه انگیزه ها و تلاش ها شکل عبادی به خود گیرد و ضمن تأمین مقاصد دنیوی، ذخیره آخرت انسان گردد. اینک با هم مطلب را از نظر می گذرانیم:

● مراتب همت

از سخنان اهل بیت(ع) این معنا به دست می آید که همت را می توان به مراتبی چند دسته بندی کرد. این بدان معنا است که همت نمی تواند در یک حد و اندازه باشد و در انسان ها، این حالت و خصلت در سطوح و مراتب گوناگونی ظهور و بروز می کند.

از این روست که حضرت علی(ع) به صراحت از همت بلند سخن می گوید و آن را بهترین همت ها برمی شمارد تا از همت های پست و میانی بازدارد و به همت بلند تشویق کند. آن حضرت در عبارتی کوتاه می فرماید: «خیر الهمم اعلاها»؛ بهترین همت ها، بلندترین آن ها است.

بر همین اساس است که حتی پیامبر گرامی(ص) همت را به دو مرتبه پست و بلند دسته بندی کرده و با اشاره به امور هستی بر این دسته بندی تأکید می کند؛ زیرا از نظر ایشان، امور هستی به طور طبیعی دست کم در مسیر کمالی آن به دو دسته امور پست و بلند دسته بندی می شود و اگر ابعاد ضدارزشی و سقوطی را نیز در نظر آوریم می توانیم در مراتب آن بیافزاییم؛ ولی دست کم در همان مسیر ارزشی و حرکت کمالی، می توان برای هر امری، مرتبه پست و بلند را در نظر آورد.

پیامبر(ص) با اشاره به این که خداوند در هر کار ارزشی، گرایشی به کف و سطح پست و پایین آن نداشته و علاقه مند مراتب عالی و سقف آن می باشد، می کوشد تا انگیزه و همت مومنان را به کارهای بزرگ برانگیزد و از کارهای خرد و پست بازدارد. براین اساس، می توان گفت که مومن کسی است که همانند خداوند علاقه مند آن است که کمال و تمام چیزی را به دست آورد و نسبت به آن همت بلند دارد و از پستی همتی بپرهیزد.

در منابع شیعی از پیامبر اکرم(ص) این سخن آورده شده که فرمود: «ان الله یحب معالی الامور و یکره سفسافها»؛ خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خوشنود می گردد و کارهای پست و بی ارزش را ناپسند می داند. (وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۷۳)

بنابراین همان گونه خداوند اگر بخواهد چیزی را بیافریند و ایجاد کند، بهترین و کامل ترین آن را ایجاد می کند، انسان های خدایی شده و متاله می بایست این گونه عمل کنند و به هر کاری که دست می زنند، کامل ترین و بهترین آن را انجام دهند و به پایین ترین درجات آن بسنده نکنند.

اگر بخواهیم برای انسان ها ارزش گذاری انجام دهیم و نمره دهی داشته باشیم، می بایست به همت آنان توجه داشته باشیم و تنها کسانی را برای کارهای مهم جامعه انتخاب و گزینش کنیم که دارای همت بلند هستند.

به سخن دیگر، معیاری که می توان براساس آن آدم ها را درجه بندی کرد و به کار گرفت، درجه همت ایشان است؛ زیرا این معیار نیز همانند معیار تقوا، بیانگر میزان ارتباط شخص با مبدأ عالی و اعلی یعنی خداوند تبارک و تعالی است و هرچه شخص بلند همت تر باشد، در تقوا و خدایی شدن گام های بلندتری برداشته است و لیاقت بیش تری برای کارهای جامعه و مدیریت های آن دارد. از این روست که امیرمؤمنان چنان که در غررالحکم خویش نقل می کند درباره معیار سنجش آدم ها می فرماید: «قدر الرّجل علی قدر همّته»؛ ارزش آدمی به اندازه همتش است.

● همت الهی

همت مؤمن باید همواره الهی باشد و هیچ انگیزه غیر الهی در درون او شکل نگیرد و موجب حرکت و فعالیت وی نشود؛ زیرا مؤمن، انسانی خالص است که همه اعمالش را به داعی و انگیزه وجه الله به جا می آورد و می کوشد تا خود را متاله کرده و شخصیت خویش را خدایی گرداند. از این رو، چنان که جهان را آیات الهی می شمارد و به همه چیز به عنوان نشانه ای از نشانه های خداوند می نگرد، هم چنین وی انسانی است که همه چیز را برای تقرب به خداوند انجام می دهد و می کوشد تا با قرار دادن خداوند در مقصد نهایی، خدایی شدن خویش را تحقق بخشد.

از این روست که در هیچ کاری، قصدی جز خدا در وی تحقق نمی یابد و هرگز از این اصل غافل نمی شود که خداوند در آغاز و انجام کارهاست و پیش از این که چیزی را ببیند خدا را در پیش و پس و میانه آن می بیند و به سمت او حرکت می کند. البته هر کسی که خود را شهروند امت اسلام می داند می بایست این گونه مقاصد و نیات خویش را خدایی کند و بکوشد تا این گونه روز خویش را آغاز کرده و شب خویش را براساس خدایی شدن به پایان برساند.

پیامبر گرامی(ص) در این باره فرمودند: «من اصبح من امتی و همته غیر الله فلیس من الله»؛ هر فردی از امت اسلامی، اگر همت روزانه و اهتمام هر بامدادش، چیزی غیر از خداوند باشد، از خدا بیگانه است و چنین شخصی، الهی نمی اندیشد و برای خدا کار نمی کند و در نتیجه، حشر او نیز با انگیزه موهوم غیرخدایی خواهد بود. (بحار؛ ج۷۰، ص۲۴۳، ح۱۲ به نقل از آیت الله جوادی آملی- کتاب ولایت فقیه، ص۲۹۴)

● اهتمام به دیگران

اصولاً انسان مسلمان، انسانی اجتماعی است؛ زیرا ایمان در اسلام چنان تعریف شده است که اگر دیگری بر داشته شود، ایمانی ناقص خواهد بود. از این روست که در آموزه های قرآنی از جمله سوره عصر این معنا مورد تأکید است که تنها کسانی از زیان و خسران در عمر خویش می رهند که ایمانشان با عمل صالح و نیک برای خود و دیگران همراه باشد و دیگران را به کارهای ایمان آوری و کارهای نیک فرمان دهند و سفارش نمایند. بنابراین کسی که به مسایل خود بسنده کرده و دور خویش هم چون کرم، پیله ای بافته است، هرگز رستگار نمی شود مگر این که از این پیله خودپسندی بیرون آید و افزون بر تقویت ایمان در خود دیگران را به ایمان فراخوانده و با کارهای نیک در عمل به مردمان بیاموزد چگونه می بایست نیکوکار بود؛ زیرا هیچ دعوتی بهتر از عمل نیست و کسانی که خوب می گویند و بد می کنند یا کاری نمی کنند، اصولاً جز شرمساری بهره ای نمی برند و تنها با عمل نیک است که می توان خوب دعوت کرد و دیگران را به کاری تشویق نمود و انگیزه ایمان و کار نیک را در جانشان ایجاد کرد.

براساس این آموزه الهی است که پیامبر گرامی می فرماید: «من اصبح لا یهتم بامور المسلمین فلیس منهم و من سمع رجلا ینادی یاللمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم.»؛ کسی که در هر صبحگاه به امور مسلمین همت نگمارد و در اندیشه کارهای آنان نباشد از آنها نیست، و کسی که بشنود مردی فریاد می زند و کمک می طلبد و به او کمک نکند مسلمان نیست. (اصول کافی، ج ۲/ صفحه ۱۶۴، حدیث ۵).

● بزرگی در بلند همتی

از نظر اهل بیت(ع) بزرگی مردم و جامعه را می بایست در بلندی همتی ایشان جست وجو کرد؛ زیرا بزرگ همتی است که انگیزه های بلند را در آدمی ایجاد می کند و به انجام کارهای سخت وادار می سازد و هرگونه مقاومتی را در هم می شکند. این گونه است که جامه اهدافی بلند را برای خود تعریف و برای رسیدن به آن تلاش می کند و تا رسیدن به مقصد و مقصود از تلاش باز نمی ایستد.

امیرمومنان علی(ع) اصولا رشد و بزرگی هر شخص و جامعه را در بلندهمتی آنان می جوید و سقوط هر شخص و جامعه ای را نیز در گرایش آنان به شهوت رانی می داند؛ زیراگرایش به هواهای نفسانی و شهواتی که امور پست طبیعت آدمی است وی را در مسیری قرار می دهد که اهداف بلند از یادش می رود و مسایل خرد و پیش پا افتاده دنیوی برای وی اصالت و ارزش می یابد و به انجام آن گرایش پیدا می کند. این گونه است که تمام سرمایه های وجودی خویش و جامعه را مصروف شهوات می کند و در دنیا و آخرت زیانکار می گردد.

آن حضرت(ع) می فرماید: «ما رفع امرء کهمته و لا وضعه کشهوته»؛ هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد؛ چنان که چیزی مانند شهوت رانی او را به زمین نزد.

اما اگر به جای شهوات به امور بلند توجه و اهتمام یابد و به خواسته ها و هواهای نفسانی پست خود پشت پا زند و به آن اصالت نبخشد در این صورت است که از نردبان بزرگی و عظمت بالا می رود و همه جهان و جهانیان را مسخر خویش می گرداند. این تسخیر جهان و جهانیان می تواند در عرصه های مادی و معمولی دنیا و مدیریت آن باشد و می تواند فراتر از این در مقام ربوبیت و خلافت الهی باشد. به این معنا که شخص یا جامعه ایمانی صاحب همت های بلند می تواند در مسیر متاله شدن تا جایی برود که همه هستی مسخر وی گردد و خلافت جهانی را از سوی خداوند به عهده گیرد.

حضرت امیرمومنان(ع) درباره این رشد و کمال یابی انسان و جامعه می فرماید: «من رقی درجات الهمم عظمته الامم»؛ هر که از نردبان همت بلند، بالا رود جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرند.

به هر حال، کسی که پست همت باشد و تمام هم و غم وی دنیا و لذایذ و شهوات آن باشد، در هنگامی که مرگ به سراغ وی می آید بسیار اندوهناک خواهد بود؛ زیرا می بیند که چیزی در چنته ندارد و توشه ای برای آخرت خویش برنگرفته است. آن حضرت درباره چنین شخصی می فرماید: «من کانت الدنیا همته اشتدت حسرته عند فراقها»؛ کسی که همتی جز دنیا ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود و نیز می فرماید: «من کانت همته ما یدخل فی بطنه کانت قیمته ما یخرج من بطنه»؛ کسی که همتی جز پرکردن شکم ندارد، قیمت او نیز همان است که از شکم او بیرون می آید. و نیز می فرماید: «ما ابعد الخیر ممن همته بطنه و فرجه»؛ چه بی خیر است کسی که فکری جز شکم و شهوت ندارد.

● نتایج و آثار همت بلند

هر چیزی دارای نشانه ها و آثاری است. همت بلند نیز این گونه است. از این روست که حضرت امیرمؤمنان علی(ع) در جاهای مختلف به حسب شرایط و مقتضیات، از آثار و نتایج همت و همت بلند سخن به میان آورده و بر آن آثار و نشانه هایی بیان نموده است که در این جا به بخشی از آن اشاره می شود.

۱) کار زیبا: یکی از نشانه های بلندهمتی آدمی آن است که کارهایش به بهترین شکل در می آید و زیبایی آن در چشم ها خود را جلوه گر می سازد؛ زیرا صاحب همت بلند، همواره می کوشد تا کارهایش را به شکل کامل و تمام درآورد و کاری متقن ارائه دهد. اتقان کار بر سلامت و زیبایی کار می افزاید و هندسه کار به گونه ای درمی آورد که همه چیز آن موزون و براساس موازین دقیق می باشد. براین اساس زیبایی از کارهایی که دارای همت های بلند هستند، به سادگی به چشم می آید. از این روست که حضرت علی(ره) می فرماید: «الفعل الجمیل ینبی عن علوالهمه » کار زیبا خبر از بلند همتی می دهد. بنابراین هرگاه کاری زیبا به چشم آمد، می توان این معنا را دریافت که صاحب این کار، انسانی بلندهمت بوده است که به کارهایش اهتمام داشته تا کامل ترین و بهترین آن را به نمایش گذارد و ایجاد کند.

۲) غایت یابی: انسان بلندهمت، انسانی غایت نگر است و همواره غایت هر کاری را در نظر می گیرد و به سوی آن می شتابد و تا آن را به دست نیاورد و یا انجام ندهد از تلاش و کوشش باز نمی ایستد و مقاومت ها را درهم می شکند. از این روست که می توان دستیابی به غایت و نهایت هرکاری را دراینگونه افراد مشاهده کرد. به این معنا اگر بخواهند درعرصه فن آوری هسته ای کاری کنند، غایت آن را درنظر می گیرند و تا بدان غایت نرسیده اند دست برنمی دارند. این گونه است که همواره دستیابی به غایت را می توان نشانه ای از افراد بلندهمت دید و از این راه دانست که شخص و یا جامعه دارای همت بلند می باشد.بر این اساس می توان چنین اشخاصی را گزینش کرد و برای کارهای بلند به خدمت جامعه درآورد و بر آنان سرمایه گذاری های کلان نمود. امیرمؤمنان درباره نشانه این افراد بلندهمت می فرماید: «من بذل جهد طاقته بلغ کنه ارادته»، هرکه توان خود را برای رسیدن به هدف خود به کارگیرد به تمام خواسته هایش خواهدرسید. آن حضرت(ع) همچنین در عبارتی دیگر می فرماید: «من کانت الاخره همته بلغ من الخیر غایته امنیته»، هرکس که آخرت همتش باشد، از خیر به نهایت آرزویش می رسد (غررالحکم و دررالکلم» به این معنا که آخرت طلبی نه تنها آخرت وی را تامین می کند بلکه آرزوهای دیگرش را در دنیا برآورده می سازد. کسی که صدرا داشته باشد و خدایی شدن را مدنظر قرار دهد،نود دنیا و مسائل آن به طور طبیعی برایش تامین خواهدشد. به هرحال انسان می بایست همواره غایات هرچیزی را بخواهد. از این روست که اگر بخواهد میان دنیا و یا آخرت یکی را برگزیند و بر آن اهتمام داشته باشد به آخرت بچسبد که دنیای وی را نیز تامین می کند. از این روست که معصوم(ع) می فرماید: «اجعل همک و جهدک لاخرتک»؛ همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن.

۳) بذل و بخشش: هر انسانی براساس معیارهایی خاص عمل می کند. این معیارها شامل مولفه ها و اموری چون بینش و نگرش می شود. اگر بخواهیم درباره شرافت همت کسی سخت بگوییم و افزون بر معیار کمی از معیار کیفی همت وی مطلبی داشته باشیم می بایست به مسئله بذل و بخشش وی به عنوان یک معیار توجه کنیم؛ زیرا کیفیت و چگونگی همت ها را می توان از این طریق به دست آورد. کسانی که نسبت به دیگران بذل و بخشش می کنند و هیچ منت نمی گذارند و جز رضایت خداوند به چیزی نمی اندیشند، همت ایشان از شرافت برخوردار می باشد. حضرت امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: «من شرف الهمه بذل الانسان»؛ بذل و بخشش آدمی نشانه بلندهمتی اوست. درهمین رابطه آن حضرت همچنین در سخن دیگری می فرماید: «الکرم نتیجه علو الهمه »؛ بزرگواری و آقایی نتیجه داشتن همت بلند است.

۴) قناعت: از دیگر نشانه های شرافت همت شخصی آن است که اهل قناعت است و به آن چه دارد بسنده می کند و حرص مال دیگری ندارد و نسبت به داشته های دیگران حسادت نمی ورزد و خود را به آب و آتش نمی زند تا بیش از آن به دست آورد، بلکه بر این باور است که خداوند است که روزی را تنگ یا گشاد می گیرد. برای وی دنیا و مسایل آن چنان اهمیت ندارد تا همت خویش را مصروف آن کند بلکه به جای آن به کارهایی مشغول می شود که متاله شدن و خدایی گشتن را در وی تقویت می کند. بنابراین قناعت سرمایه بزرگی برای این تعالی اوست. امیر مؤمنان درباره نشانه شرافت همت اشخاص معیاری چون قناعت را مطرح کرده و بر آن تأکید می ورزد و می فرماید: «من شرف الهمه لزوم القناعه »؛ همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد. هم چنین آن بزرگواران فرمودند: و فرموده اند: و استجلب عن الیاس ببعد الهمه ؛ عزت ناامیدی و بی نیازی از مردم را با بلندی و بزرگی همت جلب نما (تحف العقول: ص۶۸۲)

۵) شجاعت: شجاعت یکی از فضایل اخلاقی انسان است و بسیاری از مردمان آرزو دارند که به شجاعت ستوده شوند؛ زیرا بسیاری از امور اجتماعی و بلکه رشد و تعالی شخصیت انسانی به تحقق این صفت در آدمی است. برخی از انسان ها بزدل و برخی دیگر بی باک و بی پروا هستند ولی هرگز کسی این دو گروه را نستوده است بلکه تنها کسانی را می ستانید که بر اعتدال باشند و حد وسط را نگه دارند. به این معنا که بی گدار به آب نزنند و یا در جایی که می بایست عمل کنند و سخن بگویند کوتاه نیایند. این گونه است که شخص به شجاعت موصوف می شود. برای سنجش میزان همت هر کسی می بایست به میزان شجاعت وی نظر کرد؛ زیرا از کوزه همان برون تراود که در اوست. اگر کسی بلند همت باشد، در رسیدن به هدف بلند خویش از هیچ مقاومتی باکی ندارد و همه موانع را با شجاعت کنار می زند ولی اگر کسی کوتاه همت باشد انسانی پست و ضعیف می باشد و حتی ممکن است که از هدف باز ایستد و راه را ادامه ندهد. امیرمؤمنان علی(ع) می فرماید: «شجاعه الرجل علی قدر همته»؛ شجاعت مرد به اندازه همت اوست.

۶) رشد فضلیت: بلند همتی موجبات رشد فضایل انسانی می شود، چنان که پست همتی نه تنها فضایل آدمی را جلوگیری می کند بلکه آن را تباه می سازد و هر آن چه از فضایل را اندوخته بود این گونه از دست می دهد. حضرت علی(ع) می فرمایند: «من صغرت همته بطلت فضیلته»؛ کسی که همتش کوچک باشد فضائل او از دست می رود.

۷) دوستی: بلند همت به سبب این خصلت کسی است که همه دوست دارند با ایشان دوست و مصاحب شوند؛ زیرا از ایشان می آموزند و نیز سود و بهره می برند ولی کسانی که پست همت هستند موجبات افسردگی روحی و روانی آدمی می شوند و زمینه برای شکست ها در انسان ها می گردند. از این روست که آن حضرت انسان را از دوستی با پست همتان باز داشته و فرموده است: «من دنت همته فلاتصحبه»؛ با آدم کوتاه همت هم صحبت مشو (که تو را نیز ساقط می کند.)

۸) شرافت: یکی از فضایل انسانی شرافت است و اگر کسی شرافت می جوید می بایست آن را در بلند همتی بجوید چنان که امام محمدباقر(ع) در این باره فرمودند: لاشرف کبعد الهمه ؛ هیچ شرفی همانند دوری و بزرگی همت و بلندهمتی نیست.

حسن خلیل پور