آیا مصدق می توانست از کودتای ۲۸ مرداد جلوگیری کند

روزی که مردم تهران دلار معامله می کردند

«اگر کودتا موفق نمی‌شد، عشایر و ارتش از شهرستان‌ها به سوی تهران عازم می‌شدند چرا که همزمان با کودتای ۲۸ مرداد ابوالقاسم بختیاری در ایل بختیار شورش کرده بود و آشوب در آذربایجان برپا شده بود; بنابراین ساده‌اندیشی است اگر تصور کنیم با شکست کودتا حکومت مصدق باقی می‌ماند.»

این را نظام‌الدین قهاری از اعضای حزب ملی-مذهبی‌ها می‌گوید.

او سیاست خارجی را مهم‌ترین عامل وقوع کودتای سیاه می‌داند، طرحی که با همکاری ایتلجنت سرویس و سیا پی‌ریزی شد و نیروهای داخلی آن را به اتمام رساندند.

قهاری می‌گوید: « نیروهای داخلی توانایی و هزینهء انجام چنین فعالیت‌هایی را نداشتند چرا که در بعضی از اسناد به اختصاص ۳۹ هزار دلار برای وقوع کودتا اشاره شده است. پول‌هایی که به صورت دلار در دست مردم می‌گشت و ۱۰۰ دلاری‌هایی که به بهای دو یا سه تومان در شهر مبادله می‌شد.»

به عقیدهء بسیاری از مورخان هدف از کودتای ۲۸ مرداد سقوط مصدق بود; مقدماتی چون ترور افشار توس و دکتر فاطمی و جلوگیری از تشکیل مجلس و تظاهرات چپ نما به تحریک دشمنان مصدق عواملی بودند که از قبل برای سقوط مصدق برنامه‌ریزی شده بود.

حکومت مصدق تنها حکومت دموکرات در منطقه محسوب می‌شد و سعی داشت با نفوذ کشورهای غربی به ویژه انگلستان مبارزه کند، به همین دلیل در ابتدا کودتای ۲۵ مرداد به فرمان شاه و بعد در ۲۸ مرداد قیامی از سوی مردم طراحی شد. قهاری که خود شاهد قیام ۲۸ مرداد بوده می‌گوید: «اراذل و اوباش از جنوب تهران راه افتادند و با شعار زنده باد مصدق به مرکز شهر رسیدند و یک مرتبه شعار زنده باد شاه سر دادند و با چماق آشوب به پا کردند.»

او معتقد است: «اگر کودتای ۲۸ مرداد موفق نمی‌شد بدون مبارزه و حمایت مردم دولت او باقی نمی‌ماند.»

کودتای گواتمالا; به اتفاق، مشابه ۲۸ مرداد بود با این تفاوت که مردم در مقابل نیروهای نظامی مقاومت کردند. قهاری به این مثال اشاره می‌کند اما از وضعیت ایران سال ۱۳۳۲ می‌گوید: «در آن زمان اگر ۱۵ میلیون ایرانی هم کشته می‌شدند، دستور سقوط حکومت مصدق بود.» هر چند اطرافیان مصدق به او پیشنهاد کردند تا بین طرفداران خود اسلحه پخش کند، اما او مخالف درگیری و تشنج در کشور بود. چرا که می‌دانست سقوط دولت او هدف طراحی این کودتاست.»

در تحلیل واقعهء کودتای ۲۸ مرداد بسیاری از مورخان و اندیشمندان از نقش و ضعف مردم و روشنفکران سخن گفته‌اند، با آن که عواملی چون سیاست‌های خارجی، وضعیت بین‌المللی از پراهمیت‌ترین عوامل کودتا شناخته شده‌اند، اما نقش سیاستمداران ایرانی به‌ویژه دکتر مصدق در این واقعه چه بوده و مصدق تا چه حد می‌توانسته از وقوع کودتا و مرگ تنها دولت دموکرات ایران معاصر جلوگیری کند؟

ابراهیم یزدی یکی از اعضای حزب نهضت آزادی در پاسخ به این مساله می‌گوید: «دولت شادروان مصدق در یک شرایط ویژهء تاریخی از نظر ملی و بین‌المللی ایجاد شد; دولت ملی مصدق در سطح بین‌المللی با دو مسالهء اساسی روبه‌رو بود; مسالهء نفت ملی شده و خلع ید شرکت‌های انگلیسی و مسالهء جنگ سرد و تقابل بلوک شرق و غرب در دنیا.»

یزدی دربارهء وضعیت ایران در برابر جنگ سرد توضیح می‌دهد: «کشورهای غربی به رهبری آمریکا برای جلوگیری از حملات کمونیست‌های شوروی، پیمان‌نامه‌های نظامی - منطقه‌ای را ایجاد کرده بودند. در اروپا پیمان آتلانتا (ناتو) که ترکیه هم عضو آن بود; در آسیای دور پیمان‌نامهء نظامی آسیای دور که به «سی‌پو» معروف بود و پاکستان نیز در آن سهیم بود و پیمان‌نامه‌ای موسوم به بغداد (سنتوی مرکزی) که عضویت ایران، عراق، پاکستان، انگلستان و آمریکا در آن مطرح بود.»

یزدی از ممانعت مصدق برای عضویت در این پیمان‌نامه می‌گوید: «مصدق به واسطهء دلایلی حاضر به عضویت در این پیمان بین‌المللی نشد و نبود ایران، خلا\یی را در منطقه ایجاد می‌کرد. شاید بتوان گفت یکی از دلایل وقوع کودتا و تصمیم انگلستان و آمریکا برای طراحی این کودتا همین ممانعت مصدق بود. بی‌طرفی مثبت، سیاست خارجی مصدق در شرایط جنگ سرد بود; بی‌طرفی مثبت به معنای عدم همبستگی با دو بلوک شرق و غرب و ارتباط متقابل همراه با بی‌طرفی با هر دو جبهه بود، اما این سیاستی نبود که آمریکایی‌ها بتوانند آن را بپذیرند.»

یزدی با اشاره به این نکته می‌گوید: «اگر دولت مصدق می‌خواست باقی بماند باید به پیمان‌نامهء بغداد می‌پیوست در حالی که این پیمان‌نامه با منافع ایران در تضاد بود.»

او تاکید می‌کند: «بررسی مفاد پیمان‌نامهء بغداد جای بررسی و بحث است و باید تحقیق کرد که آیا پیوستن ایران به پیمان بغداد مضرات بیش‌تری داشت یا وقوع کودتای ۲۸ مرداد و ۲۵ سال حکومت شاه؟»

هرمیداس باوند، حقوقدان و عضو جبههء ملی ایران ملی شدن صنعت نفت را عامل اصلی وقوع کودتای ۲۸ مرداد می‌داند: «ملی شدن صنعت نفت وسیله‌ای بود برای استقلال کامل اقتصادی و سیاسی ایران به همین دلیل قبل از کودتا انگلستان تلاش کرد تا به وسیلهء حقوق بین‌الملل و شکایت به شورای امنیت مانع از استقلال ایران در بهره‌برداری از نفت شود.

مبارزات علیه ملی شدن نفت ایران در چارچوب بین‌المللی پیگیری شد و در دادگاه‌های لاهه، توکیو و ایتالیا ایران پیروز شد و شورای امنیت این موضوع را به عنوان یک عامل مخل امنیت بین‌المللی نپذیرفت، اما به نظر باوند این عمل در ایران می‌توانست در کشورهای منطقه نیز الگو شود و حتی ملی شدن صنعت نفت در ایران باعث شد در سازمان ملل متحد قطعنامه‌ای تصویب شد مبنی بر حاکمیت دایمی ملل بر منابع طبیعی خود. یعنی کشورها آزاد هستند تا به هر طریقی از منابع طبیعی خود استفاده کنند.

دولت مصدق متصور بود که بعد از ملی شدن نفت، ایران آزادی عمل برای انعقاد قرارداد جهت استخراج و انتقال نفت را در دست می‌گیرد و باعث تغییراتی در قراردادهای نفتی شد.»

باوند توضیح می‌دهد: «آمریکا که در ابتدا از ملی شدن نفت ایران حمایت می‌کرد، تغییر موضع داد و با انگلستان هم‌رای شد و تصمیم به تغییر حکومت گرفتند.»باوند در پاسخ به این سوال که آیا مصدق می‌توانست جلوی کودتا را بگیرد، می‌گوید: «در آن زمان سرپیچی از ۹ ماده ملی شدن صنعت نفت خیانت محسوب می‌شد و مصدق نمی‌توانست از این مادهء قانونی عدول کند.»

شاید گروه‌هایی چون حزب توده، دربار و طرفداران سیاست انگلستان و توده‌های نفتی که به مجموعه مردمی که با پول خریداری می‌شدند گفته می‌شد; می‌توانستند از وقوع چنین واقعه‌ای جلوگیری کنند.