تحریم خارجی و محرومیت داخلی

در سال 1995 هنگامی كه سناتور آلفانسو داماتو طرح تحریم نفتی ایران و لیبی را برای تصویب به كنگره ارائه می كرد, استدلالش این بود كه اجرای این طرح در یك دوره میان مدت, در اكتشاف و استخراج مخازن جدید اختلال ایجاد خواهد كرد و از آنجا كه بازده چاه های فعال هم روبه افول گذاشته, صادرات نفت ایران كاهش خواهد یافت و با توجه به رشد روزافزون مصرف فرآورده های نفتی در ایران, باقی مانده سهم صادرات هم به مصرف داخلی خواهد رسید

این مسئله سبب می شود تا كشوری كه وابستگی شدید به درآمدهای نفتی دارد و اقتصادش را بر پایه «اقتصاد تك محصولی» بنا كرده است، پس از یك دوره 10 تا 15 ساله به بحران اقتصادی و به دنبال آن ضعف سیاسی دچار و در برابر خواسته های آمریكا تسلیم خواهد شد.طرح دوگانه داماتو شامل تحریم نفتی ایران و لیبی بود. تحریم ها درباره لیبی سبب شد تا اقتصاد این كشور پس از ده سال، روبه وخامت بگذارد و كاربه جایی برسد كه سیاستمداران لیبی مجبور شوند به خواسته آمریكایی ها تن در دهند اما درباره ایران این طرح با توجه به تلاش های بی شائبه مسئولان و كارشناسان و ارائه روش های مناسب در زمینه های مختلف نفتی به نتیجه نرسید و ایران پس از ده سال از آغاز این تحریم ها، توانسته است به فعالیت های اقتصادی در حوزه نفت ادامه دهد.

شكست تحریم ها

در طرح داماتو پیش بینی شده بود، چنانچه شركتی غیرآمریكایی افزون بر 40 میلیون دلار (بعدها این میزان به 20 میلیون دلار کاهش یافت)، در ایران سرمایه گذاری كند، از سوی آمریكا تحریم خواهد شد. بسیاری از شركت های بزرگ غیرآمریكایی به دلیل ریسك بالای تحریم ها حاضر نبودند در ایران به فعالیت اقتصادی بپردازند، اما كاربست سیاست های اقتصادی مختلف در زمینه نفت سبب شد تا برخی از این شركت ها از جمله توتال فرانسه، آجیپ ایتالیا و ... به سرمایه گذاری در ایران تمایل نشان دهند.

حوزه نفتی پارس جنوبی

ایران علاوه بر آن كه دومین مقام اوپك در زمینه صادرات نفت خام است، از نظر ذخایر نفت و گاز نیز، رتبه دوم جهانی را به خود اختصاص داده است، اما برداشت از این مخازن در سطحی بسیار محدود انجام می شود. یكی از این مخازن حوزه گازی پارس جنوبی (عسلویه) است كه مسئولان شركت ملی نفت توانستند در قالب فازهای مختلف آن را به مناقصه داخلی و بین المللی بگذارند. با اتكا به نیروهای متخصص داخلی درحال حاضر فاز دوم و سوم آن به بهره برداری رسیده و فازهای 1، 4 و 5 آن در مرحله پیش راه اندازی است و امید می رود سایر فازهای آن كه تا 28 فاز پیش بینی شده است، درآینده ای نه چندان دور به بهره برداری برسد و شعار نگین خلیج فارس تحقق یابد.

صیانت از مخازن نفتی

فشار چاه های نفت پس از مدتی افت می کند. در نتیجه، استخراج نفت خام از آنها روبه كاهش می گذارد و به مرور قطع می شود كه با اجرای طرح صیانت از مخازن نفتی به روش تزریق گاز و یا آب این چاه ها فعال تر می شوند. این طرح در حال حاضر، با استفاده از اتصال شبكه های گازی به برخی از چاه های نفتی اجرا و روزانه 74/69 میلیون متر مکعب گاز به میدان های مختلف نفتی تزریق می شود. حفر چاه های جدید، سبب افزایش تولید نفت خام شده است كه از جمله می توان به چاه های حوزه نفتی سلمان، آغاجاری، پارسی، كرنج و ... اشاره كرد.

استفاده از صنعت پتروشیمی

یكی از راهكارها در زمینه پرهیز از وابستگی شدید كشور به درآمدهای نفتی، استفاده از صنعت پتروشیمی بود؛ به گونه ای كه در سال 81 مجموع تولیدات شركت ملی صنایع پتروشیمی به 1/13 میلیون تن رسید كه سهم ظرفیت تولید ایران از كل تولید محصولات پتروشیمی جهان71 درصد بود. پیش بینی می شود در سال 85 با بهره برداری از طرح های مختلف پتروشیمی این سهم به 8/2 درصد جهانی برسد.

در زمینه صادرات و تلاش برای جذب مشتری های جدید در صحنه بین المللی، تلاش های بسیاری شده است تا علاوه بر بالارفتن توان تولیدی نفت خام، فروش آن با مشكل روبه رو نشود و ظرفیت مازاد هم وجود داشته باشد. از سوی دیگر، ازوابستگی به درآمدهای نفتی كاسته شود و این همان چیزی است كه مرحله اول طرح داماتو را با شكست روبه رو كرده است.

مصرف داخلی

در زمینه مصرف داخلی باید گفت وابستگی شدید مصرف انرژی كشور به فرآورده های نفتی، به ویژه نفت سفید، گازوییل و بنزین برای مصارف خانگی، صنعتی و سوخت جاده ای سبب شده بود تا میزان عظیمی از هیدروكربن ها به صورت سوخت داخلی مصرف شود. این مسئله سبب شد تا علاوه بر به هدر رفتن این انرژی گرانبها، محیط زیست هم در معرض خطر قرار گیرد. كارهای انجام شده در این زمینه، گازسوز كردن مصارف خانگی است كه تا پایان سال 1381، 37 میلیون نفر از جمعیت كشور از این سوخت پاك بهره مند شدند و پیش بینی می شود تا پایان برنامه سوم توسعه حدود 90 درصد از جمعیت شهری زیر پوشش شبكه های گاز قرار گیرند. نیروگاه های كشور نیز گازسوز شدند و در پایان سال 1381، 7/27 میلیارد مترمكعب گاز در این حوزه مصرف شد. گازسوز كردن وسایل نقلیه یكی دیگر از راه های جلوگیری از به هدر دادن هیدروكربن ها بود كه در این زمینه پیشرفت زیادی شده است. هرچند كه جامعه ما در زمینه مصرف بنزین سیری صعودی دارد؛ به گونه ای كه مصرف روزانه بنزین در كشور بیش از 62 میلیون لیتر شده است، یعنی مصرف بنزین ایران ده برابر مصرف بنزین در چین است كه با ادامه این روند، تا پایان سال جاری به 70 میلیون لیتر در روز خواهد رسید.

ازآنجاكه ظرفیت پالایشگاه های داخلی محدود است و تنها توان تولید 39 میلیون لیتر بنزین در روز وجود دارد، به ناچار باید از كشورهایی مانند هند، پاكستان و غیره بنزین وارد شود. قیمت جهانی هر تن بنزین حدود 400 دلار، معادل حدود 300 تومان در هر لیتر است كه با اختصاص 5/1 میلیارد دلار از بودجه سال 83 به واردات بنزین 1200 میلیارد تومان هزینه برای واردات بنزین پرداخت خواهد شد. با توجه به آن كه در ماه های پایانی سال با كمبود بنزین روبه رو هستیم، در نظر است تا پایان سال یك میلیارد دلار دیگر یعنی بیش از 800 میلیارد تومان به واردات بنزین اختصاص یابد. سال 83 نزدیك به 2000 میلیارد تومان هزینه خواهد شد كه اگر برای اشتغال هر ایرانی 10 میلیون تومان در نظر گرفته شود، برای 200 هزار نفر شغل ایجاد خواهد شد. بنزین 340 ریالی، بحث بسیار خطرناكی است كه بدون كارشناسی دقیق و همه جانبه صورت می گیرد، زیرا كشورهای صنعتی وارد كننده نفت خام، مالیات ورود نفت را دریافت و اقتصاد خود را شكوفا می كنند، اما متاسفانه، قیمت نفت خام ارسالی به پالایشگاه های كشور تنها 2 تا 3 دلار است؛ یعنی 10 تا 15 برابر كمتر از مقدار آن در بازار جهانی كه حاصل این تفكر آن چیزی است كه خودمان می خواهیم نه واقعیتی كه در جامعه جهانی وجود دارد و البته با چنین بحث هایی، ساخت پالایشگاه ها توجیه اقتصادی نمی یابد و حتی شركت های خصوصی، داخلی و خارجی برخلاف آن كه 16 موافقتنامه اصولی برای احداث پالایشگاه دریافت كرده اند، هیچ كدام رغبت به احداث آن نداشته اند و با همین قیمت و همین روند، مصرف بنزین در سال 1400 به 310 میلیون لیتر در روز خواهد رسید.