درباره تفسیر امام صادق علیه السلا م

اساس تفسیر منسوب به امام صادق علیه السلا م, عرفان است آنچه این ادعا را اثبات می کند توجه نخستین صوفیان سده های اولیه اسلا م به این متن است این تفسیر نزد آنها از دو حیث قابل توجه بوده ابتدا آنکه منسوب به یکی از پیشوایان شیعه است و دیگر اینکه معارف آن در تحکیم مبانی نظری و عملی عارفان به عنوان منبع مهمی پس از قرآن کریم و احادیث نبوی تلقی می شود

اساس تفسیر منسوب به امام صادق علیه‌السلا‌م، عرفان است. آنچه این ادعا را اثبات می‌کند توجه نخستین صوفیان سده‌های اولیه اسلا‌م به این متن است. این تفسیر نزد آنها از دو حیث قابل توجه بوده ابتدا آنکه منسوب به یکی از پیشوایان شیعه است و دیگر اینکه معارف آن در تحکیم مبانی نظری و عملی عارفان به‌عنوان منبع مهمی‌ پس از قرآن کریم و احادیث نبوی تلقی می‌شود. نخستین استنادهای صوفیان و عارفان به این تفسیر در قالب دستنوشته‌های باقیمانده از آن صورت گرفته و یکی از موانعی که موجب شده تا محققان متاخر در استناد قطعی آن به امام صادق علیه‌السلا‌م تردید کنند همین مساله بوده است.

نوشته‌های باقیمانده از ابوعبدالرحمان سلمی‌ در واقع منبع انتشار دستنوشته‌های این تفسیر نزد عارفان و صوفیان بوده و آنچه که بعدها در دیگر منابع صوفیه از این تفسیر نقل شد در حقیقت مستند به نوشته و سخنان شفاهی سلمی‌است. مساله دیگر اینکه مجموع این تفسیر فراهم شده از سخنان پراکنده منسوب به امام صادق علیه‌السلا‌م درباره برخی آیات قرآن کریم می‌دانند.

دو نسخه خطی از این تفسیردر دسترس است. در منابع معتبر کتابشناسی شیعه نیز در صحت قطعی آن به امام سخنی نقل نشده و اعتبار آن را در حد نقل قول برخی از اصحاب امام از ایشان درباره برخی از آیات قرآن دانسته‌اند به همین دلیل است که از این تفسیر گاه به تفسیر نعمانی هم یاد می‌شود و محدثان بزرگی همانند مجلسی که به سیاق سخنان امامان شیعه علیهم‌السلا‌م آشنایی دارند این اثر را از امام نمی‌دانند.

عمده راویان سخنان امام شیعه هستند لذا توجه به این نوشته از نخستین تلا‌قی‌های میان تصوف و تشیع در طول تاریخ اسلا‌م است و برای محققانی که در این حوزه تحقیق می‌کنند چنین نوشته‌ای از منابع اساسی محسوب می‌شود. به هر حال حتی برخی راویان اهل سنت این نوشته نیز در شیعی بودن آن تردیدی نداشته‌اند و این به‌رغم آن است که پاره‌ای اختلا‌فات میان دو متن از حیث تعلق آن به راویان شیعی و سنی دیده می‌شود. ‌

نشانه‌هایی از جابربن حیان کوفی در این اثر دیده می‌شود و حتی گفته‌اند که برخی از شاگردان او در آن دخل تصرف نیز کرده‌اند. اینکه نخستین تمایلا‌ت باطنی به معنای عام آن، موجب رونق این اثر در میان دوستداران معارف صوفیه گردیده و موجب گشته برخی از متشرعان اهل حدیث در صحت انتساب آن به امام صادق علیه‌السلا‌م تردید کنند و این نزاع تاکنون نتوانسته تغییری در صحت انتساب آن ایجاد کند. تعلق این کتاب در حوزه تعالیم جابر بن حیان تا بدآنجاست که حتی برخی مورخان آن را از نوشته‌های او دانسته‌اند البته ارتباط این اثر با جابر به انگیزه شاگردی وی نزد امام بوده و این تعلم آشنایی وی را با متن کتاب روشن‌تر می‌کند. بنابر برخی از پژوهش‌های مستشرقان از جمله ماسینیون، متن تفسیر را هم به ابن ابی‌العوجاء نسبت داده‌اند که به نظر می‌رسد مجموع گزارش‌های تاریخی درباره دخالت حوزه تعلیمی‌جابربن حیان در تطور این متن از صحت بیشتری نسبت به گردآوری ابن ابی‌العوجاء برخوردار است حتی آنگونه که درباره روایت فضیل بن عیاض از این کتاب گفته‌اند نیز به راحتی نمی‌تواند این مدعا را اثبات کند که این احادیث که مجموع آنها کتاب حاضر را تشکیل می‌دهد منسوب به امام بوده باشد.

نبودن مستندات تاریخ دقیق و روشن در این باره و نیز پژوهش‌های نسبتا ناکافی مستشرقان از سوی دیگر ادعای عدم یکدستی و انتساب آن را بیشتر تایید می‌کند. این دو سویه بودن انتساب و یا عدم انتساب آن به امام بسیار با هم متفاوت بوده به گونه‌ای که یک سوی انتقاد از آن ابن تیمیه و اصحاب او و سوی دیگر ابوعبدالرحمان سلمی ‌و صوفیان پس از وی هستند. ‌

کتاب مذکور مشتمل بر ۳۵۰ روایت است که مشتمل بر گزیده آیات قرآن کریم است که سخنان امام ذیل هر آیه به صورت گزینشی مطرح شده است. در واقع آنچه موجب طرح سخنان و اقوال فراوان درباره این کتاب شده چیزی است که می‌توان آن را استماع و روایت آن از امام نامید. رویکرد به آیات هم منطبق با شیوه معمول عارفان و صوفیان در تفسیر قرآن است که ابتدا آنها را به عبارات و اشارات و لطایف و حقایق و تقسیماتی از این دست تقسیم می‌کنند و وجود چنین تقسیم‌ها و تاویل‌ها و نیز اشتمال قابل توجه آن بر اصطلا‌حات متداول میان صوفیه است که این تفسیر را نزد صوفیه با اقبال فراوان روبه‌رو کرده است.

این نکته قابل توجه است که صوفیان قرون بعدی در دوره اسلا‌می ‌در مواجهه با این متن احتمالا‌ بر آن افزوده‌اند زیرا سیاق چندگانه متن در به‌کارگیری پاره‌ای از اصطلا‌حات و معارف و تحلیل آنها اساسا نمی‌توانسته در زمان امام رایج بوده و یا در لسان اهل بیت علیهم‌السلا‌م متداول بوده باشد. تفسیر دیگرگون پاره‌ای از آیات با عرف تفسیر آنها نزد مفسران شیعه متفاوت است و حتی گاه که منطبق با باورهای دیگر مذاهب فقهی در اسلا‌م است موجب شده در انتساب قطعی آن به امام صادق علیه‌السلا‌م تردید ایجاد شود.

باید از استاد صدوقی‌سها تشکر کرد که این اثر را پس مدت‌ها که تنها سخنی از آن در میان بود به دوستداران معارف قرآنی عرضه کردند. این متن منحصربه‌فرد برای نخستین بار در ایران در < سلسله المختارات من نصوص التفسیر المستنبط> چاپ شده است. مصحح محترم توضیح مبسوطی در مقدمه به معرفی منبع اختصاص داده‌اند که خواننده را با نمایی کلی از اثر آشنا می‌کند. آنچه بیش از همه در مقدمه ایشان جلب توجه می‌نماید طرح و نقد و رد آرای مستشرقان درباره این اثر است که با نگاهی عمیق نوشته‌های آنها بررسی شده است.

در پایان مقدمه، سخن مصحح محترم آن است که به ظن غالب متن این تفسیر <به دست دانایی سنی مذهب تصوف مشرب متمایل به تشیع اهل صلح کل> جمع‌آوری شده است که این سخن نشان می‌دهد که در دقیق‌ترین پژوهش‌ها درباره این اثر و انتساب آن به امام هنوز هم نمی‌توان سخن قطعی را درباره انتساب آن مطرح کرد. اثر حاضر از روی نسخه منحصربه‌فرد آن عینا چاپ شده است. استاد صدوقی‌سها در این اثر تمام همت خود را بر آن گماشته تا بتواند با ارجاع به متن اثر شبهات مربوط به آن را طرح و رد کند. به هر حال پس از چاپ این اثر اکنون محققان فرصت مناسبی یافته‌اند که بتوانند تحقیق بیشتری درباره آن کنند و آن را از دایره پژوهش‌های استشراق خارج کرده و به حوزه‌های گسترده‌تر تحقیق بسپارند. همت استاد صدوقی در فراهم کردن چنین پژوهشی ستودنی است و بر همگان پیداست که منابع مجموعه عظیمی‌که ایشان در دست دارند بدون شک تحولی عظیم در حوزه قرآن‌پژوهی از خود به‌جای خواهد گذاشت. ‌

حسن سیدعرب

عضو هیات علمی دانشنامه جهان اسلا‌م