شب زنده داری ژنتیکی است

بعضی ها چکاوک بامدادند, بعضی ها جغد شب

ساعت ۶:۳۰ بامداد است. برای «چکاوکان بامداد» شروع‌روز و برای «جغدهای شب» کله سحر...

بیشتر ما نه کاملا چکاوکیم و نه کاملا جغد، اما هم افرادی را می‌شناسیم که صبح زود از خواب بیدار می‌شوند و شروع به کار می‌کنند و هم افرادی که تا لنگ ظهر خوابند.

در سال‌های اخیر، علم علت تفاوت عادت‌های خواب افراد را روشن کرده است.

ساعت زیستی شخصی ما از همان هنگام تولد تنظیم شده است. ژنتیک، «نوع زمانی» یا «کرونوتیپ» فرد را تعیین می‌کند، یعنی اینکه فرد در چه زمانی احساس خواب‌آلودگی ‌کند و در چه زمانی از خواب بر‌خیزد.

البته رفتار و محیط هم در چرخه خواب و بیداری تاثیر دارد، مثلا اگر شما آخر شب در یک سالن ورزشی پرنور شروع به وزنه‌‌زدن کنید، می‌توانید زمان خوابیدن‌ معمولتان را تغییر‌ دهید اما بدون چنین دستکاری‌هایی، در نهایت بدن ماست که زمان خواب را تعیین می‌کند. اگر شما از افراد سحرخیز باشید، نمی‌توانید به شب‌زنده‌دار تبدیل شوید و برعکس.

تاخیر فاز خواب

اختلال فاز خواب تاخیری

۲۵%

جغدان شب (شب‌زنده‌داران)

۵۰%

طیف میانی (طبیعی)

چکاوکان بامداد (سحرخیزان) ۲۵%

پیشرفت فاز خواب

اختلال فاز خواب پیشرفته

ساعت درونی

سازوکار زمینه‌ای تعیین‌کننده زمان خواب و بیداری ما را «ریتم شبانه‌روزی» می‌نامند. این چرخه ۲۴ ساعته اوج و فرود فرآیندهای زیستی، تقریبا در همه جانداران دیده می‌شود.

در «ریتم شبانه‌روزی» انسان، درجه حرارت بدن در طول روز متغیر است و معمولا در بعدازظهر به اوج خود می‌رسد و در ابتدای صبح در کمترین مقدار است. آزاد شدن هورمون‌ها نیز ریتم شبانه‌روزی دارد مثلا میزان هورمون ملاتونین در شب به اوج خود می‌رسد.

مرکز کنترل ریتم شبانه‌روزی در بدن شامل دو گروه سلول عصبی به نام «هسته‌های فوق‌کیاسمایی» (SCN) است که در مغز میانی پشت چشم‌ها قرار دارند.

این هسته ضربان‌ساز ریتم شبانه‌روزی، ارتباط‌های متعددی در مغز دارد که بر چرخه غدد درون‌ریز، چرخه‌های هورمونی و در نتیجه هر چیزی در بدن، تاثیر می‌گذارند.تعامل گروهی از ژن‌ها نیز بر ریتم شبانه‌روزی تاثیر دارد. پژوهشگران در سال ۲۰۰۳ یک ژن موثر به نام «Period۳» یا ژن «ساعت» را کشف کردند. افراد سحرخیز نسبت به افراد شب‌زنده‌دار، نسخه طولانی‌تری از این ژن را دارند.

● اهل بامدادید یا غروب؟

گوناگونی‌های طبیعی در ریتم شبانه‌روزی باعث تفاوت عادت خواب افراد می‌شود. حدود ۵۰ درصد از جمعیت در میانه طیف قرار می‌گیرند، یعنی نه خیلی سحرخیزند نه خیلی شب‌زنده‌‌دار. این افراد راحت‌تر می‌توانند خودشان را با تغییرات برنامه خواب و بیداری تطبیق دهند.

فردی که در میانه این طیف قرار دارد، بدون اشکال چندانی می‌تواند یکی، دو ساعت زودتر از خواب برخیزد یا یکی دو ساعت دیرتر به خواب برود. ۵۰ درصد دیگر افراد به طور مساوی به ۲ گروه میان «سحرخیزان» و «شب‌زنده‌دارها» تقسیم می‌شوند، اما حتی در این دو گروه نیز طیفی از حالت خفیف تا شدید دیده می‌شود. بررسی‌ها نشان داده‌اند در میان گروه شب‌‌زنده‌داران، حدود ۱۷ درصد افراد به طور واضحی دچار «تاخیر فاز خواب» هستند، به این معنی که نسبت به افراد عادی در ساعت‌های دیرتری از روز احساس خستگی می‌کنند.

سحرخیزان یا چکاوکان «واقعی» گونه نادرتری هستند. فقط یک درصد از مردم «پیشرفت فاز خواب» دارند، یعنی در اول شب خواب‌آلوده می‌شوند و پیش از طلوع آفتاب سرحال از خواب برمی‌خیزند.سن فرد نیز تاثیر قابل‌توجهی بر چرخه خواب دارد. در طول سال‌های دبیرستان و دانشگاه تغییرات هورمونی و افزایش اجتماعی‌شدن باعث می‌شود بسیاری از نوجوانان شروع به دیر خوابیدن و دیر از خواب بیدار شدن کنند.

در برخی از افراد سالمند، تغییرات دقیقا در جهت معکوس است؛ این افراد زودتر به خواب می‌روند و زودتر از خواب برمی‌خیزند. این تغییر در سنین بالا تا حدی به دلیل فعالیت کمتر و داروهایی است که برای درمان بیماری‌هایشان مثلا فشارخون بالا، مصرف می‌کنند و باعث خواب‌آلودگی می‌شود.

● نمی‌توانی مرا تغییر‌دهی

باوجود این تغییرات در عادت‌های خوابیدن، با توجه به سن فرد، ماهیت واقعی افراد پایدار می‌ماند. نوجوانان زیادی در واقع «شب‌زنده‌داران یا جغدهای تقلیدی» هستند و گروهی از آنها که تمایلی واقعی به بیدار‌ماندن در شب دارند، این خصوصیت را در سنین بالاتر نیز حفظ می‌کنند. درصد بسیارکمی از افراد دچار «اختلال فاز خواب» هستند، یعنی تاخیر یا پیشرفت فاز خواب آنها باعث اختلال کارکردشان ‌شده است. حدود ۱۵/۰ درصد افراد دچار «اختلال فاز خواب تاخیری» (DSPS) هستند و ساعت زیستی‌شان خیلی «دیر»(نسبت به هنجارهای اجتماعی خوابیدن و بیدار شدن) در طول روز فرمان خواب را صادر می‌کند و به اصطلاح فرد تا لنگ ظهر خواب است. در آن سوی طیف نیز یعنی در «اختلال فاز خواب پیشرفته» (ASPS)، ساعت زیستی خیلی «زود» فرمان خواب را صادر می‌کند که شیوع ثبت‌شده بسیار کمتری دارد. البته تصور می‌شود شیوع واقعی هر دوی این اختلال‌ها بسیار بالاتر از میزان ثبت‌شده باشد. همانطور که انتظار می‌رود «اختلال فاز خواب تاخیری» در میان جوانان و «اختلال فاز خواب پیشرفته» در میان سالمندان شایع‌تر است. از آنجا که قرارگیری در معرض نور خورشید ریتم شبانه‌روزی را تنظیم می‌کند، نوردرمانی با نور درخشان با تنظیم مجدد ساعت درونی بدن به درمان هر دو اختلال کمک می‌کند. ترجیح اجتناب‌ناپذیر ذاتی فرد به سحرخیز‌بودن یا شب‌بیداری را نباید بد یا ناسالم انگاشت. جامعه باید نسبت به خصوصیت ذاتی خواب و بیداری افراد پذیرش بیشتری نشان دهد، به خصوص برای «جغدهای شب» که رعایت ساعت‌های استاندارد کاری برایشان مشکل است.

منبع: LiveScience

ترجمه: حسین غلامی