فراسوی مرزهای ایران درگیری های خونین روس و عثمانی در قفقاز

عثمانی ها در این یورش پیروز شدند و این شهر مرزی را به تصرف خود درآوردند اما پاتك ضدحمله روس ها در ماه ژانویه ۱۹۱۵ ارتش عثمانی را پراكنده كرد و بیش از سه چهارم نیروهای ترك كه در جست وجوی پناهگاهی در حال عقب نشینی بودند راه خود را گم كردند و براثر این شكست خفت بار, به روحیه ارتش عثمانی و فرماندهان آنها بشدت آسیب وارد آمد و زمینه برای حمله جدید روس ها به داخل خاك عثمانی بیش از پیش فراهم گردید

در اول ماه نوامبر ،۱۹۱۴ كه در حدود ۳ماه از جنگ می گذشت روس ها عملیات نظامی خود را در امتداد مرزها آغاز كردند و نیروهای عثمانی با یك «پاتك» فوری روس ها را عقب نشاندند. از آنجا كه تسلط بر مرزهای شرقی اهمیت فوق العاده ای داشت «انور پاشا» وزیر جنگ عثمانی در پاسخ حملات روس ها در یك «پاتك» فوری فرماندهی لشگر سوم عثمانی را خود در دست گرفت. هدف «انورپاشا» از حمله به قفقاز این بود كه خطوط ارتباطی روسیه تزاری را با ایالت قفقاز قطع كند، از این رو كلید عملیات، محاصره شهر مرزی «ساری قمیش» بود كه جاده اصلی شمال از آن شهر می گذشت.

عثمانی ها در این یورش پیروز شدند و این شهر مرزی را به تصرف خود درآوردند. اما پاتك (ضدحمله) روس ها در ماه ژانویه ۱۹۱۵ ارتش عثمانی را پراكنده كرد و بیش از سه چهارم نیروهای ترك كه در جست وجوی پناهگاهی در حال عقب نشینی بودند راه خود را گم كردند و براثر این شكست خفت بار، به روحیه ارتش عثمانی و فرماندهان آنها بشدت آسیب وارد آمد و زمینه برای حمله جدید روس ها به داخل خاك عثمانی بیش از پیش فراهم گردید.

اما پیش از آن كه نبردهای خونین قفقاز آغاز شود روس ها برای آن كه مردم بی دفاع آماج حملات مهاجمان قرار نگیرند مسیحیان نواحی مرزی را به نقاط امن تری منتقل كردند. «انور پاشا» وزیر جنگ عثمانی هم از روس ها تقلید كرد و مسیحیان ساكن در مرز ها را به پشت جبهه انتقال داد.

«انور پاشا» وزیر جنگ عثمانی در ماه مه ۱۹۱۵ فرمانی صادر كرد كه مسیحیان ساكن استان های «وان» ـ «تبلیس» و «ارزروم» از سرزمین هایشان خارج شوند و به نواحی دور از جبهه های جنگ جابه جا گردند.

در اجرای این فرمان مسیحیان نواحی مرزهای شرقی امپراتوری در اردوگاه های ناحیه «موصل» در شمال بین النهرین اسكان داده شدند و علاوه بر این قرار شد ارامنه ساكن روستاهای «كیلیكیه» و روستاهای شمال سوریه نیز به مركز سوریه كوچ داده شوند و در ضمن به ارتش امپراتوری دستورالعمل های ویژه ای صادر شد تا در برابر حملات عشایر به مسیحیان، از آنها دفاع كنند و به اندازه نیازشان به آنها غذا و وسایل زندگی برسانند.

در ضمن اعلام شد تا زمانی كه جنگ تمام نشده و مسیحیان به خانه و زندگی خود بازنگشته اند ارتش از آنها حمایت كند. سپس كمیسیون ویژه ای تشكیل گردید و آن كمیسیون حق داشت كه اموال پناهجویان مسیحی را پس از ضبط به قیمت های منصفانه به مزایده بگذارد و پول آن را به عنوان ودیعه نگهداری كند. همچنین طبق این قانون شهروندان عثمانی می توانستند خانه های مسیحیان را اجاره كنند و پول اجاره را به صندوق امانی ارتش بسپارند و تضمین شده بود كه صاحبان ساختمان ها می توانند پس از جنگ اموال خود را پس بگیرند. همچنین اعلام شد كه ارتش موظف به حفظ جان و مال مهاجران مسیحی منتقل شده به بین النهرین و سوریه است.

متأسفانه بر اثر مداخلات و تحریكات طرف های درگیر، بخش عمده ای از این آوارگان به قتل رسیدند.

برای اطلاعات بیشتر در این زمینه ر.ك به: كتاب «تاریخ امپراتوری عثمانی و تركیه جدید» تألیف استانفورد جی .شا و «ازل كورال شاو» ترجمه رمضان زاده ـ از انتشارات معاونت فرهنگی آستانه قدس رضوی ج ۲ محققی به نام «ویلموت» H.P. WILLMOTT در كتاب First world war جنگ های خونین روس و عثمانی را در ایالت قفقاز با دید عمیق تری مورد بررسی قرار داده می نویسد: «ورود ناگهانی امپراتوری عثمانی به جنگ، موجب گستردگی نواحی درگیر در آتش جنگ شد. این امر به ویژه برای روس ها به منزله هشدار مهمی بود. زیرا، معلوم نبود كه مردم قفقاز كه مسلمان اند و یك قرن پیش از ایران جدا شده اند و روس ها آن منطقه را به زور گرفته اند تا چه اندازه به امپراتور نیكلای دوم وفادار خواهند ماند و همین طور وجود جوامع مسیحی در مرزهای امپراتوری عثمانی برای مقام های نظامی عثمانی دغدغه بزرگی به شمار می آمد.

حمله ناگهانی «انورپاشا» وزیر جنگ عثمانی به ایالت قفقاز نه تنها از آن جهت بود كه امیدوار بود مردم مسلمان قفقاز از نیروهای عثمانی استقبال كنند، بلكه بیشتر از این جهت بود كه بر اثر یورش عثمانی ها دولت روسیه تزاری مجبور می شود در جبهه هایی بجنگد و نیروهای نظامی خود را فرسوده كند كه هزاران كیلومتر از صحنه های نبرد اصلی در اروپا فاصله دارد.

آنچه به نظر می رسد این است كه جنگ در قفقاز در برنامه وزارت جنگ عثمانی نبود و آن دولت برای این كار تداركاتی را فراهم نیاورده بود. این پیشروی ناگهانی روس ها به مرزهای شرقی امپراتوری عثمانی بود كه «انورپاشا» را عصبانی كرد و او بی مقدمه دست به یك اقدام نامعقول زد. «انورپاشا» ارتش سوم عثمانی را در منطقه ای با روس ها درگیر كرد كه ۳هزار متر از سطح دریا ارتفاع داشت و یخبندان آنچنان بود كه دست بدون دستكش به قنداق تفنگ می چسبید. در چنان اوضاع سختی، لشگر پنجم عثمانی پیش از آن كه «انورپاشا» با لشگر سوم به كمك آنها برسد، یك سوم افراد خود را از دست داده بود.

هنگامی كه «انورپاشا» به شهر مرزی «ساری قمیش» رسید نیروهای لشكر پنجم هنوز به تصرف كامل آن شهر مرزی توفیق نیافته بودند.

«انور پاشا» با وجود تلفات سنگینی كه به ارتش پنجم و ارتش سوم عثمانی دراین شهر وارد آمده بود قصد عقب نشینی نداشت. اما سرانجام نیروهای امدادی ارتش تزاری به فرماندهی ژنرال Mishlaeskiعثمانی ها را شكست سختی داد و تا ۱۷ ژانویه ۱۹۱۵ كه نبرد به پایان رسید ارتش سوم تركیه نزدیك به ۹۰هزار تن از مجموع ۱۳۰هزار مرد جنگی خود را از دست داده بود و براساس گزارش های نظامی تنها تلفات ناشی از یخ زدگی بیش از سی هزارتن بود.

روسها با وجود پیروزی دراین نبرد سهمگین، به دلیل گرفتاری در دیگر جبهه نتوانستند از موقعیت برتر خود در جبهه های جنگ شرق به خوبی بهره برداری كنند.

برای روسها جبهه های جنگ اروپا از اهمیت بالاتری برخوردار بود و ارتش تزاری در اروپا با نیرومندترین ارتش جهان درگیر جنگ بود. در سال ۱۹۱۲ یعنی دو سال پیش از آغاز جنگ جهانی اول نفرات ارتش امپراتوری آلمان بیش از ۶۴۰هزار افسر و سرباز بود. در سال ۱۹۱۳ كه اروپا آماده جنگ می شد نفرات ارتش آلمان به ۸۷۰ هزارتن رسید. بدین ترتیب در آستانه جنگ جهانی اول ارتش جدید آلمان ۶۶۹ گردان پیاده نظام، ۵۵۰ اسكادران سواره نظام و ۶۳۳ واحد آتشبار داشت، اما اینهمه توان نظامی آلمان نبود، بلكه ارتش امپراتوری آلمان با به كار گرفتن افراد ذخیره می توانست ۱۷۵۰۰۰۰ نفر را برای فرستادن به جبهه جنگ تجهیز كند.

باید به این نكته توجه داشت كه این ۱۷۵۰۰۰۰ قوای نهایی آلمان نبود زیرا امپراتوری آلمان می توانست با به كار گرفتن مردان جنگی تعلیم ندیده كه شرایط سنی لازم را داشتند دارای یك ارتش چندمیلیونی باشد زیرا آلمان در سال ۱۹۱۲ تنها ۵۳ درصد از نیروهای واجدشرایط را به خدمت احضار كرده بود.

كوتاه سخن این كه: برای مقابله با چنین ارتش مجهزی روسیه تزاری ناچار بود كه تعداد قابل توجهی از واحدهای نظامی خود را در ایران و خاورمیانه نگه دارد. زیرا این سیاست آلمان بود كه عثمانی را وادار می كرد با واحدهای نظامی روسیه در آذربایجان و قفقاز درگیر شود تا آلمان بتواند در اروپا به هدف های نظامی خود دست یابد.

با آنكه جاسوس های آلمانی توانستند با دست خالی در غرب و جنوب ایران یك درگیری تمام عیار علیه روس و انگلیس به راه بیندازند، اما هیچیك از ایالت های كشور مانند آذربایجان آسیب ندید.

آقای كاوه بیات محقق پركار و دقیق تاریخ معاصر در مقدمه كتاب «نامه های ارومیه» می نویسند:

«حضور مداخلات نیروهای بیگانه در آذربایجان كه تجاوز مرزی عثمانی به خاك ایران در سال های مقارن با نهضت مشروطیت و استقرار واحدهای نظامی روس در پی سركوب نهضت مشروطه، از آخرین نمونه های آن بودند نیز سابقه طولانی داشت.

همین رقابت و رویارویی ضمنی و تلویحی روس و عثمانی بود كه به محض بروز جنگ بین الملل، صورتی صریح و آشكار یافت و بخش های وسیعی از آذربایجان را به صحنه برخوردهای نظامی دوطرف و نیروهای هوادار محلی تبدیل كرد.

محسن میرزایی

---