شبیه سازی حیوانات و تعارض با قرآن

آیه ۷۳ سوره حج می فرماید شما نمی توانید یک مگس هم به وجود آورید, پس مسأله شبیه سازی که گوسفند و می سازند چگونه توجیه می شود

آیه ۷۳ سوره حج می فرماید: شما نمی توانید یک مگس هم به وجود آورید، پس مسأله شبیه سازی که گوسفند و... می سازند چگونه توجیه می شود؟

پاسخ :

با رشد فزاینده و چشمگیر علوم بشری، پدیده های تازه ‌هر روز رخ می نمایانند و به شیوه های مختلف زندگی بشر را متحول می سازند. پدیده های علمی جدید - اعم از نوآوری و اختراعات در حوزه های مختلف و نیز کشف حقایقی از رموز و پیچیدگی های طبیعت - با مسائل دینی و باورهای دینداران در تعامل و رویارویی مختلف قرار دارند. ‌بسیاری آن هیچ مشکل و مخالفتی با مسائل دینی ندارند و حتی در بسیاری موارد باورها و احکام دینی را تأیید می کنند (مانند بسیاری از مسائل شرعی در اسلام که با پیشرفت علوم گوشه هایی از حکمت آن روشن می شود) اما در بعضی موارد دستاوردهای علمی دست کم در نگاه نخست با دین و دینداری متعارض به نظر می رسد.

مسأله شبیه سازی از جمله پدیده های جدیدی است که امروزه با دین وارد چالش شده است و دانشمندان ادیان مختلف مواضع گوناگونی در مقابل آن اتخاذ کرده اند.

در مباحث اسلامی از چند زاویه می توان به مسئله شبیه سازی پرداخت:

الف) آیا شبیه سازی با توحید در خالقیت (اینکه تنها خدا خالق هستی) متعارض است؟

ب) آیا شبیه سازی با بعضی گزاره ها و آموزه های متون دینی اسلام (قرآن و روایات) از جمله آیه مورد سؤال ناسازگاری ندارد؟

ج) حکم شرعی شبیه سازی از نظر مراجع تقلید شیعه چیست؟‌

در اینجا به گزینه دوم می پردازیم و اشاره ای به گزینه نخست خواهیم داشت:

ابتدا آیه شریفه را ملاحظه کنیم:

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَّا یَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ» [۱] ؛ای مردم مثلی زده شد پس بدان گوش فرا دهید: کسانی را که جز خدا می خوانید هرگز نمی توانید (حتی) مگسی را بیآفرینند،‌ هر چند برای (آفریدن) آن اجتماع کنند، و اگر آن مگس چیزی از ایشان برباید نمی توانند آن را باز پس گیرند،‌طالب و مطلوب هر دو ناتوانند»

توحید در خالقیت با این واقعیت که برخی مخلوقات خداوند اشیاء‌ خاصی را خلق می کنند، منافاتی ندارد، زیرا این امر در طول خلقت الهی است و در حوزة مشیت خداوند و به اذن تکوینی الهی واقع می شود و به هیچ وجه جنبة استقلالی ندارد، معنای توحید در خالقیت نیز نفی خالقیت استقلالی از غیر خداوند است

این آیه شریفه خطاب به بت پرستان نازل شد که گمان داشتند تحت تدبیر و ربوبیت بت ها هستند.[۲] آیه در پی روشن کردن این نکته مهم است که هیچ کسی غیر از خداوند متعال قدرت بر خلق موجودات را ندارد و ضرورتاً خالق حقیقی هر موجود مالک و مدبر آن موجود خواهد بود و این اشاره ای به مفاد توحید در خالقیت است.

اما توحید در خالقیت به چه معناست؟ توحید در خالقیّت یعنی اعتقاد به اینکه تنها خالق و آفریدگار حقیقی، خداست و همه هستی مخلوق اوست و خالقیت سایر موجودات جنبه استقلالی نداشته، تابع اراده و مشیّت خداوند است. [۳]

البتّه توحید در خالقیت با این واقعیت که برخی مخلوقات خداوند اشیاء‌ خاصی را خلق می کنند، منافاتی ندارد، زیرا این امر در طول خلقت الهی است و در حوزة مشیت خداوند و به اذن تکوینی الهی واقع می شود و به هیچ وجه جنبة استقلالی ندارد، معنای توحید در خالقیت نیز نفی خالقیت استقلالی از غیر خداوند است.[۴]

به این مثال توجه کنید: عمل نوشتن را به ظاهر دست انجام می دهد (و به عبارت دقیق تر انگشتان) اما علت حرکت انگشتان دست تحریک ماهیچه های دست است که علت آن تأثیر قوای عصبی و تأثیر پذیری از مغز است. و همه اینها تحت تأثیر روح انسان قرار دارند. به این ترتیب از یک سو می توان دست و یا حتی تک تک واسطه ها را علت نوشتن دانست و از سوی دیگر، می توان عمل نوشتن را معلول اراده روح انسان دانست؛ زیرا روح و نفس انسان دست و انگشتان را به حرک وا می دارد و به واسطه آنها قلم را بر کاغذ می کشد ، در نتیجه گاهی می توان فاعل نوشتن را دست دانست و گاهی می گوییم من نوشتم(که من اشاره به روح آدمی است).

آیه مذکور با استفهام انکاری می گوید: ‌آیا اگر همه انسان ها و یا آنچه غیر خداوند منشأ اثر می پندارند، قدرت بر آفرینش چنین موجود به ظاهر ناچیز (مگس) اما در واقع پیچیده را خواهند داشت؟ و بر فرض که شخصی توان مونتاژ موجودی را یافت آیا می توان گفت. که او خلق کرده است؟ آیا با استفاده از امکانات و نعمت های الهی پدیده ای را فهمیدن و یا چیزی را تغییر دادن خلقت است؟

● مفهوم و فرایند شبیه سازی

از نظر تئوریک هر سلول غیر جنسی انسان یا حیوان، دارای تمام اطلاعات ژنتیکی لازم برای ایجاد موجودی مشابه خویش است.از این رو در قرن بیستم تلاش های فراوانی برای تولید مثل از طریق به کار گیری سلول غیر جنسی انجام گرفت و تقریباً همه به شکست انجامید.

ویلموت جنین شناس اسکاتلندی برای نخستین بار موفق به ایجاد گوسفندی به نام «دالی» شد بدون کمک گرفتن از سلول جنس مذکر.

فرآیندی که برای زایش موجود شبیه سازی شده طی می شود به شرح زیر است:

۱)کمک گرفتن یک تخمک بارور نشده از پستاندار ماده.

۲) بیرون کشیدن هسته تخمک و به دست آوردن یک تخمک فاقد هسته.

۳) گزینش یک سلول جسمی ( غیر جنسی) بیرون کشیدن هسته آن و هدایت آن به تخمک فاقد هسته.

۴) تحریک تخمک بازسازی شده، به کمک داروهای شیمایی و یا جریان الکتریکی.

۵) پس از رسیدن تخمک به مرحله چند سلولی در آزمایشگاه، به رحم میزبان مناسب (مادر جانشین) منتقل می شود.

۶) پس از زمان لازم برای بارداری، تخمک به جنین کامل و زنده تبدیل می شود و در موعد مناسب زاده می شود.

نکته مهمی که باید توجه داشت این است که از نظر علمی، تکنیکی که ویلموت و همکارانش (و امروزه سایر دانشمندان شبیه ساز) به کار گرفته اتد «تکنیک انتقال هسته سلول جسمی[۵]»یا«اس . سی .ان .تی» (Scnt) نام دارد، اما نام مطبوعاتی و عامه پسند «کلونینگ» یا «شبیه سازی» بر آن غلبه پیدا کرده است.

توحید در خالقیّت یعنی اعتقاد به اینکه تنها خالق و آفریدگار حقیقی، خداست و همه هستی مخلوق اوست و خالقیت سایر موجودات جنبه استقلالی نداشته، تابع اراده و مشیّت خداوند است

بنابراین اصطلاح شبیه سازی به پدیدة خاصی اطلاق می شود که طی فرایندی تازه از سلول غیر جنسی، تولید مثل صورت می گیرد و در واقع وجه نوآوری در این تکنیک خاص علمی، تغییر مسیرتولید مثل و باروری از طریق سلول غیر جنسی مذکر است.

● جمع بندی

۱. اگر تصور درستی از شبیه سازی پیدا کنیم خواهیم دانست که این عمل تنها تغییری در فرایند تولید مثل است همانند آنچه در مورد گیاهان ده ها سال است مورد استفاده قرار می گیرد و کسی در آن مورد نه این اصطلاح را به کار می برد و نه آن را آفرینشی خاص می شمرد.

۲. به فرض اینکه موجود جدیدی با خصوصیات تازه تولید شود آیا به معنای خلقت مستقل و بدون بهره گیری از نعمت ها و آفریده های دیگر خداست؟ آیا بشر توان ابداع موجودی جدید را بدون استفاده از امکانات و مخلوقات خدا، و به طور مستقل ـ و نه با وابستگی به ارده تکوینی و قدرت الهی ‌ـ دارد؟ آیا این خلاقیت های بشری چیزی بیش از تغییر شرائط و نوعی مونتاژ است؟ آیا بشر می تواند مواد اولیه لازم برای ابداعات خود را نیز به طور کامل تولید کند به گونه ای که خلق آن اثر کاملاً از او باشد ؟

۳. آیة کریمه مورد اشاره درصدد نفی خالقیت مستقل غیر خداست و منافاتی با ابداعات غیر مستقل بشر ندارد و این نوآوری ها به برکت رشد علم و فن آوری بشر است، اگر خداوند عقل و قدرت و زمینه های مناسب را برای بشر نمی داد، آیا او می توانست چنین ابداعاتی داشته باشد؛ به قول مولوی «ای دوست شکر بهتر یا آنکه شکر سازد»

پی نوشت ها :

[۱] . حج/‌ ۷۳.

[۲] . ر. ک، طباطبائی، سید محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۴، ص ۵۸۵.

[۳] . سبحانی، جعفر، الالهیات، موسسة امام صادق ـ علیه السّلام ـ چاپ پنجم، ج ۲، ص ۴۳.

[۴] . سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، انتشارات کتاب طه، ‌چاپ دوم، ‌ج ۱، ص ۱۰۸-۱۰۹.

[۵] . Somatic cell nucear Transfer

منبع : اندیشه قم