قدم رنجه به سیاحت شهر

اگر پرسیده شود كه چرا چرخه گردشگری در هر كشوری جزو صنایع آن محسوب شده و یا از آن با عنوان صنعت گردشگری یاد می شود, سردرگمی در وضعیت گردشگری ایران كاملاً محسوس و قابل درك است

●گردشگری داخلی و گردشگری شهری

چند سال پیش و در دوره مدیریت عبدخدایی برای مقابله با این ركود و ورشكستگی راه حلی پیشنهاد شده بود. رئیس سازمان ایرانگردی و جهانگردی سابق در نظر داشت برنامه های خود را روی صنعت گردشگری داخلی متمركز كند.

به نظر برخی از دست اندركاران این برنامه مشكل چندانی را از مشكلات توریسم در ایران حل نمی كند چرا كه گردشگر ایرانی نمی تواند به تنهایی رونق را به هتل ها و آژانس ها برگرداند و اصلاً توریسم داخلی توان فعال كردن سرمایه های موجود و جذب سرمایه های جدید را ندارد. اما این تصور درست نیست. اگر برنامه ریزی صحیحی صورت گیرد می توان از گردشگر داخلی برای رونق و جان گرفتن این صنعت در حال ركود استفاده مناسبی كرد. از طرف دیگر چون ایران در چند سال اخیر در منطقه درگیری قرار داشته و ناامنی، گردشگران را برای سفر دچار تردید كرده است چاره ای جز فعال كردن و استفاده برنامه ریزی شده و مناسب از گردشگر داخلی و حتی شهری نداریم، ایجاد شبكه برای توریسم شهری و توریسم داخلی این گردشگری را به سمت بازدهی بالا برای صنعت گردشگری می برد. در واقع مشكل گردشگری در ایران این است كه گردشگری داخلی ما صنعتی نیست. در ایران سالانه بیش از ۲۵میلیون سفر داخلی انجام می شود كه ۱۴ میلیون آن، زائران عازم مشهد هستند. این رقم سفر، بسیار بالاست، اما باید مكانیسم آن درست و صنعتی شود. اگر حجم بالای سفر به مشهد بر اساس قواعد منطقی بازاریابی و اصول جهانگردی پایدار باشد، آژانس دارها و هتل دارها از ركود در یك دوره از سال و ازدحام در دوره دیگر نمی نالند.

به نظر بسیاری از كارشناسان گردشگری، در تمام دنیا، جهانگردی و گردشگری ابتدا با توریسم شهری شروع شده و توسعه پیدا كرده است، بنابراین ایران هم كه در ابتدای راه قرار دارد، باید از همین نقطه آغاز كند چرا كه جذابیت های آن هم فراوان است.

وقتی امروز می شود یك ساعته از تهران به كویر رسید، چرا فقط باید عكس كویر را در كتاب درسی بچه ها نشان داد؟ چرا نباید دانش آموزان را برای تكمیل درس تاریخ معاصر به كاخ گلستان یا اماكن تاریخی دیگر تهران برد؟

به اعتقاد كارشناسان چاره ای جز این نداریم كه آزمون گردشگری داخلی و شهری را بدهیم و بعد برای جذب جهانگردان خارجی تلاش كنیم. توریسم داخلی در حال تقویت و فعال شدن، نیروها را آموزش می دهد و به طور خود به خود دانش این صنعت به حد قابل قبولی می رسد؛ راهنماها با تجربه و كارآزموده می شوند و هتل دارها و آژانس ها بازاریابی را تمرین می كنند. شبكه ای از شركت های مسافرتی و گردشگری، موزه ها و اماكن تفریحی، راهنماهای علاقه مند و آموزش دیده و گروه های بازاریابی می توانند علاقه مندان به گردشگری را به بازدید از نقاط دیدنی شهر خود ترغیب كرده و بازار جدیدی را برای خود بگشایند.

در این بین توجه به گردشگری شهری منجر به توجه مدیران شهری به بافت های تاریخی و اماكن دیدنی شهر شده، جاذبه های گردشگری هم حفظ شده و توسعه پیدا می كند. این نكته خود باعث رونق بیشتر گردشگری و جذاب تر شدن شهرها برای گردشگران می شود، اما آیا تقویت توریسم داخلی مورد توجه صاحبان آژانس ها نیز هست؟

در سال های گذشته بسیاری از مدیران شركت های توریستی به عنوان جمعی از مدیران بخش خصوصی بارها به دولت، شهرداری، سازمان های فرهنگی و گردشگری و میراث فرهنگی پیشنهاد داده اند كه اگر اراده ای برای رونق گردشگری و كار آژانس ها وجود دارد باید به توریسم شهری و بین شهری اهمیت بیشتری داده شود. دولت می تواند مسئولیت گردش ۲ میلیون دانش آموز را به آژانس ها واگذار كند و چون تعداد زیاد است آژانس ها با هزینه كمتری آن را انجام می دهند. بازدید دانش آموزان از تصفیه خانه آب شهری یا نیروگاه تولید برق، علاوه بر جذابیت و آموزش علوم به طور ارتباط از نزدیك، آنها را بیشتر به صرفه جویی در منابع ترغیب می كند و از طرف دیگر بخش گردشگری شهری هم فعال می شود. به طور مثال شهری مثل تهران هنوز برای خیلی از تهرانی ها ناشناخته است. كودكان تهرانی لاله زار و سنگلج را نمی شناسند و با فرهنگ تهران آشنا نیستند، این در حالی است كه ابزار و زمینه و پتانسیل این كار وجود دارد؛ موزه، فرهنگسرا، مراكز تولید و علمی، آثار باستانی و پارك های حیات وحش.

در این برنامه ریزی به ناچار باید سطح آموزش را بالا برد. دعوت از اساتید خارجی و ایجاد مراكز آموزشی و نگاه اقتصادی و علمی به این حوزه قطعاً ضروری است و بخشی از این مسئله آموزش و برنامه ریزی، با تقویت توریسم داخلی قابل حل است. تنها با اشاره به یكی از موانع توسعه و رونق صنعت گردشگری(ناآگاهی عوامل دست اندركار در حوزه های خدماتی) می توان به اهمیت نقش گردشگری شهری و داخلی در رونق دادن به این بخش پی برد: چه تعداد از رانندگان تاكسی و تاكسی تلفنی با موقعیت آثار تاریخی، مناطق دیدنی، مراكز خدمات عمومی و نقاط تمركز هر صنف و كسب و كاری آشنایی دارند؟ اگر گردشگری از راننده تاكسی بخواهد كه او را به یكی از كاخ ها یا عمارات دوره قاجار در تهران ببرد، چقدر احتمال دارد كه راننده گردشگر را به كاخ گلستان ببرد نه كاخ سعدآباد؟

چنین نكاتی به روشنی نشان می دهد كه زیرساخت های ساده اما مهم گردشگری چگونه با توجه به گردشگری شهری تقویت می شود. مثال دیگر می تواند نشان دهد كه چگونه با پرداختن و توجه به گردشگری شهری، علاوه بر پتانسیل بالای گردشگر شهری، ضعف های بنیادین گردشگری در ایران نمایان می شود: سال گذشته معاونت فرهنگی- اجتماعی شهرداری منطقه یك تهران با همكاری سازمان فرهنگی- هنری شهرداری تورهای رایگان تهرانگردی را به راه انداخت. همه شواهد حاكی از آن بود كه خانواده های تهرانی بسیار علاقه مندند كه روز تعطیل خود را به بازدید از اماكن دیدنی و تاریخی اختصاص دهند. استقبال شهروندان، برگزاركنندگان و راهنمایان را به سر شوق آورد اما نكته اینجا بود كه این برنامه جالب گاه با عدم هماهنگی مسئولان برخی از اماكن و موزه ها و به گردشی ناموفق تبدیل می شد .

تداوم برنامه های گردشگری شهری می تواند گره گشای چنین امری باشد. تأكید می شود این نكته ای است كه بارها از سوی مدیران شركت های توریستی در سال های گذشته به مسئولان سازمان گردشگری یادآوری شده است.

●موانع گردشگری شهری

روشن است كه گردشگری شهری باید از شهرهای بزرگ آغاز شود چرا كه بیشتر شركت های توریستی در این شهرها مستقر بوده و این شهرها علاوه بر دارا بودن اماكن دیدنی بسیار، از شهروندانی برخوردارند كه كمتر به شهر خود آشنایی دارند(به دلیل مهاجرت فراوان و سریع و وسعت شهر) بنابراین بیشتر به بازدید از اماكن و مناطق دیدنی شهر رغبت دارند. اما نكته دیگر این است كه اصولاً این شهرها با مشكلات بسیاری دست و پنجه نرم كرده و موانع بسیاری برای گردشگری شهری خود فراهم می كنند.

یكی از بزرگترین موانع گردشگری شهری، ترافیك شهرهای بزرگ است. بافت های تاریخی شهرهای بزرگ(به خصوص تهران) در مناطق مركزی آن واقع شده است در حالی كه این مناطق معمولاً بیشترین آلودگی صوتی، آلودگی هوا و ترافیك خودروها را دارا هستند. ضمن اینكه بافت های تاریخی تهران و دیگر شهرهای بزرگ با تغییرات اقتصادی شهر، تغییر كاربری داده و به نقاط تمركز اصناف مختلف تبدیل شده اند. این موضوع نه تنها به سنگین شدن ترافیك این مناطق دامن زده بلكه باعث فرسودگی و از بین رفتن تدریجی بافت های تاریخی شده است. بنابراین به نظر می رسد یكی از راه های رونق گردشگری شهری، همكاری سازمان گردشگری و میراث فرهنگی با شهرداری های شهرهای بزرگ برای بستن برخی از خیابان های تاریخی به روی خودروها(یا دست كم خودروهای غیرعمومی) و تبدیل این خیابان ها به پیاده راه و همچنین بازگرداندن حیات فرهنگی به این مناطق باشد. چنین اقداماتی به طور موفقیت آمیز در نقاط تاریخی بسیاری از شهرهای اروپایی تجربه شده است.

روشن است كه سازمان گردشگری و میراث فرهنگی برای بهتر اجرا شدن طرح های گردشگری شهری چاره ای جز همكاری و همفكری در جهت رفع ترافیك و آلودگی نقاط تاریخی شهرها و بازپیرایی بافت های تاریخی ندارد.نكته دیگری كه می تواند جزو موانع گردشگری شهری محسوب شود، معضلی به نام آشفتگی و ضعف در ارائه خدمات عمومی است. آشفتگی نرخ كرایه تاكسی و نامنظم بودن خدمات حمل و نقل عمومی، نبود سرویس های بهداشتی كافی، غیربهداشتی بودن بسیاری از رستوران ها و مراكز فروش مواد غذایی در مجاورت نقاط تاریخی و دیدنی، تجمع مجرمان در مجاورت پارك ها و برخی اماكن تفریحی و مسائلی نظیر این باعث می شود گردشگری شهری با مشكلاتی روبه رو شود. ارائه خدمات عمومی مناسب چنان در جذب گردشگر و رفاه و رضایت او موثر است كه بسیاری از كشورهای اروپایی بخشی از فضاهای عمومی خود نظیر ایستگاه های مترو یا بازار را به امكانات خدماتی مانند سرویس های بهداشتی و حمام، مراكز فروش مواد غذایی و... اختصاص داده اند.به طور كلی می توان اینچنین نتیجه گیری كرد كه گردشگری شهری و داخلی می تواند با فعال تر كردن شركت های توریستی و آزموده كردن راهنماها و بازاریابان و رونق بخش های خدمات تفریحی و گردشگری زیربنای صنعت گردشگری را مستحكم كند.همچنین می توان به این نتیجه رسید كه برای رونق و توسعه گردشگری شهری، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری باید هماهنگی و همكاری نزدیكی با شهرداری ها داشته باشد تا علاوه بر حفظ و نگهداری نقاط و بافت های تاریخی، معضلات شهری كه مانعی بر سر راه گردشگری شهری است رفع شود.

●ما و رقبا

بارها گفته شده كه در ایران هنوز هیچ برنامه مشخصی برای توسعه و ایجاد تحول در گردشگری وجود ندارد. در تمام دنیا در مراكز دولتی برنامه ای تدوین و توزیع می شود كه در آن برنامه نقش و جایگاه همه مشخص شده است. مثلا اروپا به آرامی جای خود را در بخش سفرهای هوایی ایران باز می كند؛ بعد از بیست و چند سال ایرفرانس پروازهای خود را در ایران از سرگرفته است و معلوم می شود كه در حال برنامه ریزی برای افزایش نقش خود در ایران است.

مهرداد مشایخی