غلبه بر تنهایی از مسیر همنشینی با نیاکان

دیدگاه های دکتر ارجمندنیا درخصوص توجه به سنت یلدا برای حفظ انسجام خانواده ها

در کوچه پس‌کوچه‌های شهر که قدم می‌زنیم افراد زیادی از جلوی چشمانمان عبور می‌کنند که آرامش را در پیچ و خم زمانه گم کرده‌اند و چهره‌های مستأصل شان حاکی از این واقعیت است که از جمع گریزان شده‌اند و فرد‌گرایی را پیش گرفته‌اند. آنها فراموش کرده‌اند حضور در جمع بسیاری از خلأهای روحی و روانی شان را پوشش می‌دهد و لحظه‌های با هم بودن خاطراتی را در ذهن تداعی می‌سازد که ناخودآگاه آرامش را به وجودشان راه می‌دهد. جای بسی خوشحالی است در فرهنگ غنی ما بهانه‌هایی برای با هم بودن داریم که شب یلدا بارزترین این بهانه‌ها است و با دورهم جمع شدن اعضای یک خانواده، سرمای آغاز زمستان به گرمای میان دل‌ها تبدیل می‌شود و کانون خانواده بهترین فضا خواهد شد برای این‌که افراد آرامش گمشده را دوباره پیدا کنند. شیوه‌های زیباتر کردن این آئین در گفت‌و‌گویی با دکتر علی اکبر ارجمندنیا استادیار روانشناسی و عضو هیأت علمی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی مطرح شده است.

برپایی مناسبت‌های مختلف در سطح یک جامعه چه فوایدی را به ارمغان خواهد آورد؟

در فرهنگ ایرانی مناسبت‌ها و مراسمی گنجانده شده است که هر کدام به نوبه خود فواید بیشماری را به همراه دارد اما باید پذیرفت در فرهنگ ما مناسبت‌های متفاوتی وجود داشت که در زمان خود گرامی داشته می‌شد اما کم کم به بوته فراموشی سپرده شده است. از جمله آن‌ها می‌توان به جشن شروع فصل تابستان اشاره کرد که اکثر جوانان امروز از وجود چنین مراسمی و نحوه برگزاری آن اطلاعات چندانی ندارند در حالی که این مناسبت‌ها و برپایی آن‌ها ضمن منافع جامعه شناختی، روان شناختی، فیزیولوژیکی و زیستی مزایا و فواید فراوانی را به جامعه ارزانی خواهد داشت.

با این وجود آیا می‌توان گفت برگزاری این مناسبت‌ها بعضاً با مضرات و آسیب‌هایی همراه خواهد بود؟

همینطور است، نمی‌توان سراسر برگزاری مراسم و مناسبت‌های این چنینی را پرفایده دانست چراکه گاهی اوقات زیاده‌روی در برخی امور یا انجام دادن اعمال و رفتارهای نسنجیده در این مراسم و دورهمی‌ها آسیب‌هایی را به وجود خواهد آورد که نمی‌توان از کنار آن‌ها بی‌تفاوت گذشت.

این دورهمی‌ها چه فایده‌ای برای افراد یک جامعه و خانواده به دنبال دارد؟

اگر قرار باشد از بعد روانشناختی به این موضوع نگاه کنیم باید به این نکته اشاره کرد هر نوع دور هم بودن از دیدگاه روانشناسان برای افراد فایده دارد و هرگونه گپ زدن و گذراندن لحظات خوش با دیگران برای افراد سودمند است. صاحبنظران حوزه روانشناسی، حمایت‌های اجتماعی را عامل پیشگیری‌کننده یا راه درمانی برای بهبود و ترمیم اختلالات و مشکلات روحی و روانی معرفی می‌کنند و معتقدند این حمایت‌ها مانند نوعی واکسیناسیون عمل می‌کند که افراد را در مقابل آسیب‌ها و مشکل‌های روانشناختی مقاوم می‌سازند. یکی از ارکان اصلی مراسم ملی و مذهبی، تعاملات اجتماعی است که به موجب آن افراد به‌طور ذاتی حمایت‌های اجتماعی را در این دورهمی‌ها دریافت می‌کنند و این حداقل فوایدی است که در این مراسم شامل حال افراد جامعه می‌شود و نسبت به مشکلات موجود مقاوم خواهند شد و از آسیب پذیری آن‌ها از لحاظ شخصیتی کاسته می‌شود.

در میان مناسبت‌های خاص فرهنگ ایرانیان، شب یلدا از رنگ و بوی ویژه‌ای برخوردار است، دلیل این تمایز چیست و آسیب‌های این مناسبت کدام است؟

شب یلدا یک سنت دیرینه است و ماهیت آن دور هم بودن اعضای یک خانواده است که تنها به دورهمی‌ها ختم نمی‌شود بلکه نحوه گذراندن طولانی‌ترین شب سال با انواع و اقسام خوراکی‌ها و گفت و شنودهای خاص این شب، این مناسبت قدیمی را متمایز ساخته است. معمولاً ما ایرانیان پیش از دور هم جمع شدن و گذراندن مدت زمانی را با دوستان یا اقوام به فکر تدارک خوراکی‌های متفاوت هستیم و این تدارک‌ها در شب یلدا بیشتر جلوه دارد البته می‌توان به ارتباط خوراکی‌های متنوع و طولانی‌تر بودن این شب هم اشاره کرد که در حقیقت از این طریق گذراندن زمان راحت‌تر خواهد بود، حتی انتقاد دیگری که می‌توان به نحوه برگزاری جشن شب یلدا وارد کرد این است که مانند بسیاری از مراسمی که در فرهنگ ما برپا می‌شود، محدود به خانواده و جمع اقوام‌مان است و اثرات مثبت آن میان دایره گسترده افراد یک جامعه قسمت نمی‌شود.

یعنی مناسبت‌هایی که در کشورهای دیگر و به صورت دستجمعی برگزار می‌شود فواید بیشتری را برای افراد جامعه به ارمغان خواهد آورد؟

برگزاری مراسم جشن و شادی مربوط به کریسمس و کارناوال‌هایی که به صورت ملی برگزار می‌شود، همه افراد جامعه را گردهم جمع می‌کند و به این ترتیب همه افراد یک جامعه در پذیرش اثرات مثبت دورهم بودن سهیم می‌شوند. از این رو چه خوب است که در کشور ما به این مناسبت‌ها با دید کلان نگاه شود و با نقش مثبت ارگان‌های فرهنگی و مسئولان مربوطه، ساز و کاری فراهم شود و افراد را به این وادارد که برپایی مراسم و دورهمی‌ها را از حالت فردی و یا متمرکز به یک خانواده خارج کنند تا فرهنگ عامه نیزاز مزایای دورهمی‌هایی مثل شب یلدا، بهره ببرد. نکته قابل توجه این است که این برنامه‌ریزی‌های فرهنگی جز در طولانی مدت امکان پذیر نخواهد بود اما مهم این است که با این وجود، ارتباطات میان افراد یک جامعه بیشتر و قوی‌تر خواهد شد و از فرد‌گرایی که نوعی آسیب به حساب می‌آید کاسته می‌شود.

شادی حاصل از این دورهمی‌ها، چه فوایدی برجا خواهد گذاشت؟

معمولاً دورهمی‌ها با خنده و شادی همراه است، از نظر روانی خنده مانند یک واکسن عمل می‌کند که فرد را در مقابل مشکلات و ناراحتی‌های جسمی و روحی مصون نگه می‌دارد. حتی برخی تحقیقات و نتایج آن حاکی از این است که تنها چند دقیقه خندیدن به اصطلاح از ته دل، معادل یک ساعت ورزش کردن است چراکه عضلات مختلف بدن را به تحرک وامی‌دارد و اثراتی که بر جریان نوروشیمی مغز و انتقال دهنده‌های عصبی وارد می‌کند، شادابی خاصی را به وجود افراد راه می‌دهد و احساس آرامش را برای آن‌ها به ارمغان خواهد آورد.

اگر در این مراسم به جای شادی، اتفاق ناخوشایندی رقم بخورد، چه آسیبی افراد را تهدید خواهد کرد؟

موضوعی که در این موارد بارها به آن برمی‌خوریم، مدیریت نشدن این مراسم توسط خانواده است که می‌توان از آن به عنوان آسیبی که در انتظار افراد است یاد کرد. متأسفانه زمانی که اقوام و افراد یک خانواده در این دورهمی‌ها حاضر می‌شوند به جای این‌که با حرف زدن، درد دل کردن، خنداندن یکدیگر، گذراندن لحظه‌های خوش در کنار هم و تلاش برای حل مشکلات یکدیگر کمک کنند به اختلافات دامن می‌زنند و با به میان کشاندن حرف‌های نامناسب، از دل همین دورهمی‌ها، زمینه بروز آفات و مشکلات فراهم می‌شود. اتفاق ناخوشایند دیگری که در کمین مناسبت‌های تأثیرگذار دیرینه است تجمل‌گرایی خواهد بود که برای رقابت یا به منظور حسادت ورزیدن، پدیده‌های منفی را از قبیل کمرنگ شدن این مناسبت‌های کهن و تأثیرگذار به دنبال خواهد داشت. از این رو رسانه‌ها و ارگان‌های برنامه‌ریز فرهنگی باید ورود و چاره‌جویی کنند تا مانع کمرنگ شدن مناسبت‌های مهم این چنینی شوند.

خانواده‌ها تا چه حد در نقش آفرینی مثبت یا منفی مناسبت‌هایی مثل شب یلدا دخیل هستند؟

بسیاری از شیوه‌های درمانی که روانشناسان به افراد توصیه می‌کنند به افزایش حمایت‌های اجتماعی بازمی‌گردد. این که فرد پتانسیل‌های درون خانواده را شناسایی و نسبت به فعال کردن آن‌ها اقدام کند، به‌طور چشمگیری در کاهش سطح تألمات روانشناختی و مشکلات ناشی از آن عمل می‌کند. از این رو باید به ایرانیان باستان به جهت انتخاب این فرصت و مناسبت تبریک گفت، مراسمی که یک کل یکپارچه است و ابعاد روانشناختی،‌ زیستی و تغذیه‌ای را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد اما متأسفانه گزینش‌هایی که در این میهمانی‌ها صورت می‌گیرد آسیب‌هایی را به همراه خواهد داشت و همین محدودیت‌ها باعث می‌شود مناسبت‌هایی چون شب یلدا با کارکردهای حداکثری ‌اش ظاهر نشود و نقش دیرینه وسنتی خود را به خوبی ایفا نکند. باید به این نکته اشاره کرد که محدود کردن میهمان‌ها یا میهمانی رفتن‌ها موجب می‌شود افراد از هدف اصلی این دورهمی‌ها باز بمانند و نه تنها مسیری برای حل مشکلات و دغدغه‌ها فراهم نشود بلکه حلقه‌های زنجیره انسانی از طریق این گزینش‌ها کم شده و از ماهیت اصلی موضوع چیزی باقی نماند.

خاطراتی که کودکان، نوجوانان و حتی بزرگترها از دورهمی‌ها و در کنار هم بودن‌هایی مثل مناسبت شب یلدا در ذهنشان جای می‌گیرد تا چه حد آن‌ها را در عبور کردن از مشکلات یاری خواهد کرد؟

مناسبت شب یلدا که از سال‌های بسیار دور، هنوز هم در بین اقوام ایرانی مهم شناخته می‌شود، در صورتی که به‌طور کامل اجرا شود به مثابه یک بسته فرهنگی عمل خواهد کرد که پاسخگوی نیاز گروه‌های مختلف سنی است. در این شب معمولاً کوچکترها به خانه بزرگترهایشان می‌روند و ساعت‌هایی را در کنار هم سپری می‌کنند اما تنها به این ختم نخواهد شد چراکه در یک شب یلدای بهینه،‌ سالمندانی که نیاز به صحبت کردن و انتقال تجربه‌هایشان دارند برای نسل جوانتر که قرار است الگویی برای فرزندان خود باشند صحبت می‌کنند و به این ترتیب هم نیاز سالمند که انتقال دانسته‌ها است پاسخ داده می‌شود و از پدیده نگران‌کننده سندرم آشیانه خالی که در جوامع غربی رو به فزونی است در امان می‌ماند و هم نیاز نسل جوانتر که قرار است نسل بعدی آموزه‌هایی را از او دریافت کند برطرف می‌شود. اگرچه در این فرآیند مهم‌تر از هر چیز یادگیری مشاهده‌ای است که کودکان و نوجوانان را غنی خواهد ساخت. صاحبنظران معتقدند بخش عمده‌ای از یادگیری‌ها به وسیله دیدن و مشاهده حاصل می‌شود و به این ترتیب بهترین روش یعنی تغییر رفتار بر اساس مشاهده حادث می‌شود و نسل سوم به جای آزمودن در بسیاری از موارد میانبر را انتخاب می‌کنند و از طریق تجربیات بزرگترها به طرف یادگیری منطقی و درست سوق داده می‌شوند و بر این اساس بهداشت روانی سه نسل از یک خانواده تأمین می‌شود. از سوی دیگر اگر اعضای یک خانواده و خانواده‌هایی که با هم در ارتباط هستند بتوانند نسبت به نیازهای یکدیگر با حساسیت رفتار کنند و در راستای حل و فصل آن‌ها گام بردارند بدون شک نیازهای افراد در چارچوب خانواده حل خواهد شد و به این ترتیب از بهداشت و سلامت خوبی برخوردار می‌شوند، هیچگاه در معرض آسیب قرار نمی‌گیرند و البته در مقابل مشکلات روانشناختی بیمه خواهند شد. طبعاً افزایش این مناسبت‌ها، دور ریختن نگرانی‌های غیرضروری و پرهیز از تجملات دست و پاگیر عواملی خواهند شد برای این‌که بهداشت روان لایه‌های مختلف جامعه ارتقا پیدا کند و اتفاقات خوشایند و خاطرات دلنشین جایگزین نگرانی و دغدغه‌های افراد شود.

سهیلا نوری