کانون تفکر, برنامه ریزی کارشناسی و توسعه پایدار صنعت گاز در ایران

سیاستگذاری در دنیای امروز, فرآیندی است پیچیده و مواجه با انبوهی از پرسش های بی تعریف و مسائل ناشناخته که از وضعیت جامعهٔ جهانی و تحولات آن ناشی می شود

سیاستگذاری در دنیای امروز، فرآیندی است پیچیده و مواجه با انبوهی از پرسش‌های بی‌تعریف و مسائل ناشناخته که از وضعیت جامعهٔ جهانی و تحولات آن ناشی می‌شود. از این رو، برای یک تصمیم‌گیری صحیح باید، تهدیدها و فرصتها در حوزه مربوط به درستی کشف و تعریف شده و بر اساس آن تصمیمات مناسب اتخاذ شود.

سیاستگذاری در دنیای امروز، فرآیندی است پیچیده و مواجه با انبوهی از پرسش‌های بی‌تعریف و مسائل ناشناخته که از وضعیت جامعهٔ جهانی و تحولات آن ناشی می‌شود. از این رو، برای یک تصمیم‌گیری صحیح باید، تهدیدها و فرصتها در حوزه مربوط به درستی کشف و تعریف شده و بر اساس آن تصمیمات مناسب اتخاذ شود.

در کشورهای توسعه‌یافته، گستردگی، کثرت و نیز تنوع اطلاعات، کمبود وقت مدیران و تخصصی بودن اطلاعات، سیاستگذاری را با مشکل عدم جذب و هضم اطلاعات صحیح مواجه می‌سازد. این مسئله در کشورهای درحال توسعه نظیر ایران، به‌دلیل فقدان سیستم‌های طبقه‌بندی اطلاعات، عدم دسترسی به کلیهٔ اطلاعات موجود، وجود اطلاعات ناقص و غیرواقع و نبود اطلاعات در برخی حوزه‌ها، از وخامت بیشتری برخوردار است. برای رفع این مشکل، ایده نهادهای مولد اندیشه یا کانونهای تفکر شکل گرفتند. نهاد مولد اندیشه، یک گروه چندنفرهٔ شبه‌دانشگاهی است که به طور مستمر و مستقیم، به مدیران یک موسسه، دانشگاه، صنعت و یا شرکت، به‌دور از بوروکراسی و تشریفات اداری، راهکارهای تخصصی برای حل مسائل پیش رو ارائه می‌نماید. نفرات تشکیل‌دهنده این نهاد، اندیشمندانی هستند که فراتر از حوزه مهندسی و مهارتهای فنی، دارای قوه تشخیص، تحلیل، پردازش و سیاست‌سازی‌اند. جمع‌اندیشی، تولید فرآورده‌های فکری، معطوف بودن کوشش‌ها به سیاست‌گذاری و استراتژی پردازی و قرار داشتن در حاشیه فرآیند رسمی سیاستگذاری از ویژگیهای اساسی یک نهاد مولد اندیشه می‌باشد.

● وظایف نهادهای مولد اندیشه:

از جمله مهمترین وظایف این نهادها بررسی برنامه‌ها و سیاستهای حوزه تحت فعالیت و نیز شناخت فرصت‌ها و چالش‌های موجود و آینده و در نتیجه ارائه راهکارها و اندیشه‌های تازه‌ای است که بر مبنای نوگرایی، استراتژی‌‌مداری، توجه به مزایای رقابتی نظیر فناوری و نیروی انسانی تهیه و تدوین شده و امکان تصمیم‌گیری کارشناسی شده را برای سیاستگذاران فراهم می‌آورد.

انجام مطالعات تطبیقی از دیگر فعالیت‌های اصلی این نهاد است. مطالعه سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی، فنی، سیاسی، تکنولوژیکی و روشهای برنامه‌ریزی کشورهای پیشرفته و کاوش در برنامه‌های کشورهای در حال توسعه می‌تواند به الگوبرداری از نکات مثبت برنامه‌ها و فعالیت‌های این کشورها بینجامد.

بومی‌سازی الگوهای اندیشه از دیگر وظایف نهاد مولد اندیشه است. مطمئناً واردات الگوهای اندیشه، به‌تنهایی کارگشا نیست و بعضاً موجب انحطاط و دور شدن از توسعهٔ بومی این صنایع نیز خواهد شد. یک کانون اندیشه باید نتایج مطالعات تطبیقی را با بررسی شرایط جامعهٔ خود مورد تحلیل قرار دهد و نسبت به بومی‌سازی این الگوها در حوزه فعالیت خود اقدام کند.

● چالش‌های نهادهای مولد اندیشه:

۱) تأمین بودجه:

نهادهای مولد اندیشه دولتی در دنیا، بودجهٔ مورد نیاز خود را یا از طریق فروش گزارش‌ها و دستاوردهای خود تأمین می‌کنند و یا بودجه‌ای مستقل از بنگاه مربوطه دریافت می-دارند. نهاد مولد اندیشه در حالت اول می‌بایست در خصوص تقاضا محور بودن و غنای گزارشات و در حالت دوم برای ملاحظاتی چون عدم القای سیاست‌های مدیران به این نهاد، تأمین بودجهٔ کافی برای انجام مطالعات و نیز عدم جبهه‌گیری مدیران در مقابل انتقادات از برنامه‌ها و سیاستگذاریهای جاری برنامه‌ریزی نماید.

۲) سرعت و دقت در تهیه گزارش‌ها:

سازمان‌هایی که به تأمین بودجه نهادهای مولد اندیشه می-پردازند، ترجیح می‌دهند نهادهای مولد اندیشه را به کارهای عملی‌ وادار کنند تا برگزاری همایشها، سمینارها و فعالیتهایی که در مدت معین دستاورد مشخصی ندارند. علاوه ‌بر این، در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران که از سیستم‌های طبقه‌بندی و بانک‌های اطلاعاتی مناسب بی‌بهره‌اند، جمع-آوری و طبقه‌بندی اطلاعات بسیار دشوار و زمانبر است. از این ‌رو لازم است این نهاد جهت تامین سرعت و دقت در تهیه گزارشات اقدام به ایجاد گروههای کارشناسی تحت مدیریت خود در سایر بخش‌ها با ماموریت جمع‌آوری، طبقه‌بندی و ارایهٔ اطلاعات کند.

۳) نزاع در زمینه سیاستگذاری عمومی:

تبادل محققانه افکار و اندیشه‌ها نباید به جنگ اندیشه‌ها تبدیل شود. این رویکرد ممکن است موجب گسترش اختلاف و تقابل سیاستگذاران و سیاست‌سازان فعال در نهاد مولد اندیشه شود. ایجاد شان و منزلت مناسب برای اعضای نهاد از طریق فرهنگسازی در بنگاه مربوطه و نیز استفاده از صاحبنظران میهمان، در نهاد مولد اندیشه از جملهٔ این ساز و کارها است.

۴) ارتباط مناسب با محیط بیرون:

ارائه مناسب دستاوردها و اندیشه‌های تولیدی، یکی از مهمترین مسائلی است که نهاد مولد اندیشه باید آنرا مدنظر قرار دهد. یک نهاد مولد اندیشه بر حسب مقتضیات، از انتشار بولتن، نشریه، مقالات کوتاه چندصفحه‌ای، رسانه‌های گروهی، تهیهٔ فیلم، برگزاری کارگاه و یا همایش، استفاده از سایت‌های اینترنتی و پخش CD استفاده می‌نماید تا سیاست‌ها و برنامه‌های پیشنهادی خود را به عرصهٔ عمل نزدیک‌تر سازد.

● تشکیل نهاد مولد اندیشه ضرورتی برای توسعه صنعت گاز ایران:

حدود ۱۷درصد از ذخایر گاز طبیعی در جهان متعلق به کشور ایران است و ایران به عنوان دومین دارندهٔ ذخایر گاز جهان می‌تواند علاوه بر بهره‌گیری از فرصت‌های مناسب، برای کسب درآمد و منافع اقتصادی، زمینه توسعهٔ تکنولوژی و در نتیجه توسعه پایدار این صنعت را نیز فراهم آورد.

این توسعه پایدار نیازمند برنامه‌ای جامع است که بر اساس مطالعات جامع فنی، اقتصادی و سیاسی تدوین شده و با درنظر گرفتن پتانسیل‌های مصرف گاز در داخل ایران، بازارهای استراتژیک صادرات و نحوه ورود به آنها، دسترسی به تکنولوژی‌های روز صنعت گاز نظیر GTL و LNG و غیره و کسب حداکثر انرژی افزوده حاصل از آنها، میزان گاز لازم جهت تزریق به مخازن نفتی برای ازدیاد برداشت، توازن تولید با مصرف، ملاحظات زیست‌محیطی و سایر مولفه‌های موجود، هدف از توسعه صنعت گاز و چگونگی رسیدن به این هدف و ابزار و بسترهای مورد نیاز را تعریف نماید.

متاسفانه طبق نظر اغلب کارشناسان، هنوز در کشور ایران چنین برنامه‌ای طرح‌ریزی و اجرا نشده، و تصیمات اتخاذ شده به‌صورت موردی و فاقد جامعیت لازم است. از این رو سیاستگذاری صنعت گاز ایران شاهد اختلاف میان نهادهای تصمیم‌گیر کشور است که بعضا ناشی از اختلاف سلایق، مناقشات سیاسی و عدم اطلاع کامل نهادهای تصمیم‌گیر از نقاط ضعف و قوت موجود در تصمیمات خود است.

این مسئله باعث خواهد شد تا صنعت جوان گاز در ایران همانند صنعت نفتی که پس از گذشت ۱۰۰ سال از ایجاد آن، هنوز بر مبنای بهره‌برداری صرف از منابع طبیعی برنامه‌ریزی می‌شود، نتواند سهم قابل‌توجهی از دانش فنی را به این کشور منتقل نماید.

وجود چنین شرایطی، اهمیت تشکیل سازوکارهای لازم جهت توسعه مطلوب صنعت گاز ایران را مشخص می‌نماید. از جمله مهمترین این سازوکارها، ایجاد نهاد مولد اندیشه‌ای با ویژگی‌های برشمرده به منظور آگاه‌سازی مسئولان در خصوص اهمیت توسعه صحیح صنعت گاز در مرحله اول و تصمیم‌سازی کارشناسانه در مرحله دوم به نظر می‌رسد.لذا هدف از تشکیل نهاد مولد اندیشه صنعت گاز محورهای مهمی چون محورهای ذیل را شامل می‌شود:

۱) انجام مطالعات استراتژیک و مشاوره در امر برنامه‌ریزی کلان صنعت گاز ایران

۲) توجه به موضوع توسعهٔ تکنولوژی و انتقال صحیح تکنولوژی در کشور

۳) فرهنگ‌سازی جهت بیان اهمیت صنعت گاز و توسعه اطلاع‌رسانی صحیح در حوزهٔ مسائل استراتژیک صنعت گاز در کشور؛

۴) پیگیری مسائل مربوط به توسعه منابع انسانی صنعت گاز، در حوزه دانشگاه و صنعت؛

۵) پیش‌بینی و تحلیل ماهیت صنعت گاز در سال‌های آتی و جهت‌گیری توسعه تکنولوژی

۶) ارائه مشاوره در خصوص تدوین استانداردهای گازی؛

۷) ارائه طرح‌های مختلف و مشاوره به مجلس جهت تدوین قوانین و طرح‌های مرتبط با صنعت گاز؛

۸) ارائه راهکارهایی برای توسعه صنایع جانبی و صنایع مکمل صنعت گاز و ایجاد روابط پویا و سازنده میان صنعت گاز و این صنایع؛

۹) ارائه ایده‌های نو و کابردی در زمینه بهره‌گیری و کسب حداکثر ارزش افزوده از منابع گازی

● ساختار پیشنهادی:

ساختار پیشنهادی برای این نهاد، متشکل از یک نهاد اصلی مولد اندیشه شامل برترین استادان دانشگاهی، متخصصان باسابقه صنعت گاز در حوزه‌های بالادستی و پایین‌دستی گاز، مدیران نخبه از بخش‌های مختلف مرتبط با این حوزه نظیر معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت، شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی گاز ایران، کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی، دفتر انرژی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، شورای‌عالی انرژی، شرکت ملی صادرات گاز، شرکت نفت و گاز پارس، مدیریت برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی، معاونت انرژی وزارت نیرو، سازمان بهینه‌سازی مصرف سوخت کشور، موسسه بین‌المللی مطالعات انرژی، پژوهشگاه صنعت نفت و نیز متخصصان و نخبگان بخش خصوصی فعال در حوزه گاز طبیعی است. این جمع باید متنوع و شامل افراد صاحبنظر در حوزه‌های فنی، اقتصادی، سیاسی و بین‌الملل باشد تا تصمیم‌گیری‌ها و فرآورده‌های فکری تولیدی آن از جامعیت و غنای کافی برخوردار گردد. وجود یک ستاد متشکل از کارشناسان جوان و دانشجویان نخبه دارای قوه تحلیلگری در حوزه گاز، جهت جمع‌آوری اطلاعات و تعامل با محیط بیرون و نیز فعال‌سازی کمیته اطلاع‌رسانی، پیگیری برگزاری جلسات، جمع‌بندی نتایج و انجام امور اجرایی ضروری است.

با توجه به اهمیت صنعت گاز برای ایران و نیز نحوه اداره سیاسی و اقتصادی این کشور، این نهاد می‌تواند زیر نظر رییس‌جمهور در دو حالت متفاوت تشکیل شود. در حالت اول نهاد می‌تواند به عنوان کمیته گاز شورای‌عالی انرژی فعالیت خود را انجام دهد که در این حالت، علاوه بر دستیابی به اهداف مورد نظر، فعال‌سازی شورای‌عالی انرژی را نیز به دنبال داشته و شخص رییس جمهور نیز بیشتر در جریان نقاط ضعف و قوت مهمترین مزیت نسبی کشور قرار می‌گیرد. شورای‌عالی انرژی می‌تواند با استفاده از این تجربه سایر کمیته‌های نفت و انرژی خود را نیز فعال سازد. در غیر این صورت، وزارت نفت می‌تواند مستقیماً نهاد را اداره نماید.

در حالت دوم، نهاد مولد اندیشه زیر مجموعه سازمان خاصی نبوده و دارای تعامل مستقیم با دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری و یا مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری است. این دفتر وظیفه تأمین هزینه و سایر نیازهای نهاد مولد اندیشه و ستاد آن و نیز برقراری ارتباط این نهاد با مجموعه‌های کلیدی چون وزارت نفت و مجلس شورای اسلامی را داراست. در این سناریو گرچه ارتباطات به‌صورت سناریو اول مستقیم نیست، اما استقلال نهاد و عدم تاثیرپذیری از سیاست‌های بخش‌های مختلف از امتیازات اصلی آن به شمار می‌رود.

منابع:

۱- "نهادهای مولد اندیشه، موتور محرکی برای رشد در قرن بیست و یکم"، علی پایا، دفتر برنامه-ریزی و مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم

۲- سازماندهی و راهبری کانونهای تفکر: ملاحظات و توصیه‌های کلیدی، عقیل ملکی‌فر - سید کمال طبائیان

۳- اندیشگاه نوآوری نفت و گاز اروپا، www.eurogif.org

۴- انجمن خودروهای گازسوز آمریکا،www.ngvc.org

۵- انجمن گاز آمریکا، www.aga.org

۶- انجمن گاز کانادا، www.cga.ca

۷- انستیتو گاز استرالیا، www.gas.asn.au

۸- انجمن گاز ژاپن، www.gas.or.jp

۹- موسسه ملی گسترش و توسعه تحقیقات ژاپن، www.nira.go.jp

۱۰- موسسه صنعت نفت و معدن ایتالیا، www.assomineraria.org

۱۱- نظرخواهی از صاحبنظران پیرامون استراتژی و تکنولوژی صنعت گاز- منتشره توسط شبکه