ریختشناسی قصه‌های پریان

امیر هاشمی مقدم

ریختشناسی قصه‌های پریان، پراپ، ولادیمیر (1368)، ریختشناسی قصه‌های پریان، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، انتشارات توس: 1368. سی+282 صفحه.
اگرچه در نظر عوام (و البته متأسفانه بسیاری دانشگاهیان نیز)، بررسی قصه‌های عامیانه (در کنار خرافات، متلها، ضرب‌المثلها و...) موضوع اصلی پژوهشهای مردم‌شناسی است؛ اما این نکته را نیز نمی‌توان کتمان کرد که مردم‌شناسان همیشه به بررسی این دست موضوعات علاقمند بوده‌اند. لیکن جایگاه این موضوعات اکنون دیگر در صدر دانش مردم‌شناسی قرار ندارد. زمانی می‌شد ادعا کرد که بررسی قصه‌های عامیانه، از اصلی‌ترین علاقمندیهای مردم‌شناسان است.  شاید آنگاه که تایلر نشان داد که اسطوره‌های اقوام ابتدایی چگونه در میان مردمان جوامع جدید نیز رایج‌اند، بررسی این دست موضوعات بصورت علمی در دانش مردم‌شناسی مطرح شد. بهرحال بسیاری از مردم‌شناسان نسل اول، از جمله خود تایلر و معاصرانش نیز علاقمندی‌شان را به بررسی قصه‌های عامیانه‌ای که عموما توسط دیگران گردآوری شده بود نشان دادند. این بررسی‌ها بیشتر جنبه تحلیلی و منفردانه داشت. برای نمونه، موضوع یک داستان عامیانه توسط مردم‌شناس تحلیل می‌شد تا به شناسایی عناصر فرهنگی از بین رفته یک جامعه، یا اهمیت عناصر دیگر در زندگی مردم اقدام شود. اما ولادیمیر پراپ (1970-1895) این بار از راهی دیگر اقدام نمود. به زبان ساده، او مدلی ارائه کرد که قصه‌ها را بر اساس عناصر و واحدهای آنها می‌شد رده‌بندی کرد و نه بر اساس موضوع. این کار او که بی‌شباهت به کار ساختارگرایان نیست (و همین امر باعث درگیری لفظی او با لوی استروس شد که خود حکایتی است مفصل و در معرفی دیگر اثر این نویسنده، یعنی «ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان» بدان خواهیم پرداخت) دستورالعملی را فراهم نمود که امروزه در بررسی و تحلیلهای حوزه‌های متفاوتی از داستانها گرفته تا فیلم و رمان و سینما و تئاتر بکار می‌آید. اگرچه حدود 80 سال از تاریخ نگارش این اثر گرانسنگ (1927) می‌گذرد، اما هنوز در اهمیت آن کاستی‌ای پیش نیامده است. جالب است بدانیم که این اثر بسیار دیرتر از موعد به جهانیان معرفی شد. اولین ترجمه این اثر به زبان انگلیسی که باعث آشنایی دانشمندان جهان با دیدگاه‌های نویسنده‌اش شد، 30 سال پس از نگارش آن، یعنی در سال 1958 ارائه گردید. هرچند همان زمان هم بحثهای داغی را برانگیخت. پراپ تنها به بررسی قصه‌های پریان که در سرزمین روسیه گرداوری شده بود پرداخت. اما همیشه گله‌مند بود که چرا ناشر به خاطر فروش بیشتر، نام «ریختشناسی قصه‌های عامیانه» را بر آن نهاده است (نکته‌ای که مترجم فارسی آن اثر، آنرا رعایت نموده است). این کتاب را باید کتابی سهل و ممتنع نامید. از آنجا که درباره قصه‌های پریان است و جابجا سعی کرده از مثالها استفاده نماید (و البته چاره‌ای جز این نداشته)، شیرین می‌نماید. اما از آنجا که هدفش از نگارش این کتاب، ارائه یک الگو برای ریختشناسی قصه‌ها بوده و کاری شبیه فرمولبندی و ترسیم جدول و... را می‌طلببد، به اعتراف خودش اثری خشک و خسته‌کننده شده است.
این کتاب با پیشگفتار سی صفحه‌ای مترجم آغاز می‌شود. پیشگفتاری که می‌توان آنرا به مثابه بهترین راهنما برای درک مطالب کتاب تلقی نمود. بدره‌ای در این مقدمه، به ذکر تاریخچه این دست پژوهشها، و نیز ارائه توضیحاتی درباره روش‌شناسی و برخی تعاریف لازم می‌پردازد. او ریختشناسی قصه‌های عامیانه را «به‌کار گرفتن فنون و تکنیکهای زبانشناسی و مردم‌شناسی ساختاری در بررسی قصه و اسطوره» می‌داند (ص: هفت). در این راه باید کوچکترین واحدها را شناخت و تعریف کرد و سپس به تجزیه و تحلیل ساختاری آنها و روابط‌شان با یکدیگر پرداخت (ص: هشت). اما در یافتن این واحدها، دو دسته نظر وجود دارد: عده‌ای معتقدند که این واحدها بصورت ذاتی وجود دارند و پژوهشگر تنها به کشف انها نائل می‌آید. در حالکه عده‌ای دیگر بر این عقیده‌اند که این واحدها زاده باور و تخیل تحلیگر هستند (ص: نه). اما در کل، اهمیت این دست بررسی‌ها در آنجاست که «اگر ما بتوانیم الگوهای ساختاری موجود در یک موضوع، یا یک نوع فولکلوریک را جدا و توصیف کنیم، ممکن است بتوانیم راهی به شناخت ماهیت فرهنگی مربوط به آن بطور کلی، و همچنین به مقولات شناسایی، تعهدات آرمانی و رفتار واقعی مردمانی که در آن فرهنگ شریکند باز کنیم» (ص: سیزده).
پس از این پیشگفتار مترجم، چند مقدمه و دیباچه که توسط مترجمان انگلیسی اثر و نیز خود پراپ بر آن نوشته شده آمده، و آنگاه متن اصلی کتاب آغاز می‌شود.
کتاب در نه فصل و چهار پیوست تنظیم شده است:

فصل اول: تاریخچه مسئله
پراپ ابتدا به معرفی آثاری پرداخته که تا پیش از وی در زمینه قصه‌ها انجام یافته بود. این کارها عموما در حد گردآوری، بررسی جنبه‌های پیدایش آنها، و یا تقسیم آنها بر اساس مضمون‌شان است. وی برخی تقسیم‌بندیها مانند آنچه وونت، وولکف، وسلوفسکی، آرن و... اشاره کرده و آنگاه به ذکر ایراداتی بر آنها می‌پردازد. بطور کلی از نظر پراپ «تقسیم شسته و رفته به نوعها (تیپها) عملا وجود ندارد؛ و چه بسیار که خیالی بیش نیست» (ص: 35). چرا که به نظر وی کشیدن یک خط دقیق بین مرز دو نوع امکانپذیر نیست.
فصل دوم: روش و مواد
پراپ پس از آنکه در فصل پیشین، به نقد روشهای دیگر می‌پردازد، در این فصل بر آنست تا روش خود را تشریح نماید. وی چون در قصه‌ها عناصر ثابت و متغیر زیادی می‌بیند، و همچنین نام و صفات قهرمانان قصه‌ها که بسیار تغییر می‌کنند، بنابراین بر آنست که تنها چیزی که ثابت می‌ماند، کارهایی است که شخصیتها انجام می‌دهند. همانها که وی «خویشکاری» می‌نامدشان. در تعریف خویشکاری می‌نویسد: «خویشکاری یعنی عمل شخصیتی از اشخاص قصه که از نقطه نظر اهمیتی که در جریان عملیات قصه دارد، تعریف می‌شود» (ص: 53). بنابراین باید این خویشکاریها را شناخت و جدا ساخت. وی توضیح می‌دهد که تعداد این خویشکاریها محدود است (ص: 53)؛ مستقل از افراد هستند (همان)؛ آمدن‌شان پشت سر هم دارای نظم و قاعده است (ص:54)؛ و بالاخره اینکه همه قصه‌های پریان از جهت ساختمان از یک نوع هستند (ص: 56).
فصل سوم: خویشکاریهای اشخاص قصه
این فصل را باید اصلی‌ترین فصل کتاب دانست. همه خویشکاریهایی که پراپ معتقد است در قصه‌های پریان وجود دارند، در این فصل معرفی شده‌اند. بر اساس یافته‌های او، هر قصه با یک صحنه آغازین شروع می‌شود که معرفی موقعیت قهرمان قصه یا خانواده او و... است. سپس خویشکاریهای زیر می‌آیند: 1- یکی از اعضای خانواده، از خانه غیبت می‌کند (تعریف: غیبت). 2- قهرمان قصه از کاری نهی می‌شود (نهی). 3- نهی نقض می‌شود (نقض نهی). 4- شریر به خبرگیری می‌پردازد (خبرگیری). 5- شریر اطلاعات لازم را درباره قربانی‌اش به دست می‌آورد (خبردهی). 6- شریر می‌کوشد قربانی‌اش را بفریبد تا بتواند بر او یا چیزهایی که به وی تعلق دارد دست یابد (فریبکاری). 7- قربانی فریب می‌خورد و لذا ناآگاهانه به دشمن خود کمک می‌کند (همدستی). 8- شریر به یکی از اعضای خانواده صدمه یا جراحتی وارد می‌سازد (شرارت). 9- مصیبت یا نیاز علنی می‌شود. از قهرمان قصه درخواست و یا به او فرمان داده می‌شود که به اقدام بپردازد. به او اجازه داده می‌شود برود و یا به ماموریت گسیل می‌شود (میانجیگری). 10- جستجوگر موافقت می‌کند و یا تصمیم می‌گیرد که به مقابله بپردازد (مقابله آغازین). 11- قهرمان خانه را ترک می‌گوید (عزیمت). 12- قهرمان آزمایش می‌شود. مورد پرسش قرار می‌گیرد. مورد حمله واقع می‌شود. و مانند اینها که همه راه را برای اینکه وسیله جادویی یا یاریگری را دریافت دارد هموار می‌سازد (نخستین خویشکاری بخشنده). 13- قهرمان در برابر کارهای بخشنده آینده واکنش نشان می‌دهد (واکنش قهرمان). 14- قهرمان اختیار استفاده از یک عامل جادویی را بدست می‌آورد (تدارک یا دریافت شیء جادو). 15- قهرمان به مکان چیزی که در جستجوی آن است انتقال داده می‌شود و یا راهنمایی می‌شود (انتقال مکانی میان دو سرزمین). 16- قهرمان و شریر به نبرد تن به تن می‌پردازند (کشمکش). 17- نشانه‌ای در اختیار قهرمان می‌گذارند (نشان گذاشتن). 18- شریر شکست می‌خورد (پیروزی). 19- بدبختی یا مصیبت یا کمبود آغاز قصه التیام می‌یابد. 20- قهرمان باز می‌گردد (بازگشت). 21- قهرمان تعقیب می‌شود (تعقیب). 22- قهرمان از شر تعقیب کننده رها می‌شود (رهایی). 23- قهرمان، ناشناخته به خانه یا سرزمینی دیگر می‌رسد (رسیدن به ناشناختگی). 24- قهرمانی دروغین، ادعاهایی بی‌پایه می‌کند (ادعاهای بی‌پایه). 25- انجام دادن کاری دشوار از قهرمان خواسته می‌شود (کار دشوار). 26- ماموریت انجام پذیرفته و مشکل حل می‌شود (حل مسئله). 27- قهرمان شناخته می‌شود (شناختن). 28- قهرمان دروغین یا شریر رسوا می‌شود (رسوایی). 29- قهرمان شکل و ظاهر جدیدی پیدا می‌کند (تغییر شکل). 30- شریر مجازات می‌شود (مجازات). 31- قهرمان عروسی می‌کند و بر تخت پادشاهی می‌نشیند (عروسی). چنانکه البته پراپ متذکر می‌شود که لزوما هر قصه‌ای نباید تمام این خویشکاریها را دارا باشد. بلکه می‌تواند چند تا از آنها را شامل شود. ضمن اینکه او در توضیح هر خویشکاری، صورتهای مختلف حادث شدن آنرا نیز بیان می‌دارد.
فصول چهارم تا نهم
از اینجا به بعد، بحث کمی پیچیده و تخصصی می‌شود. بنابراین ما هم به اهم مطالب هر فصل پرداخته و از ورود بیش از این به جزئیات خودداری می‌کنیم. مثلا در فصل چهارم: «همسانگردیها»، پراپ به توضیح خویشکاریهایی می‌پردازد که در ظاهر به یکدیگر شبیه‌اند، اما عملا دو خویشکاری کاملا متفاوت را شامل می‌شوند. در فصل پنجم: «برخی از عناصر دیگر قصه»؛ او به معرفی عناصری دیگر در قصه‌ها می‌پردازد که اگرچه جزو خویشکاریهای معرفی شده به حساب نمی‌آیند، لیکن در روند شکل‌دهی به قصه نقش مهمی ایفا می‌کنند. مثلا عناصری که برای برقراری پیوند میان دو خویشکاری بکار می‌آیند. فصل ششم به «توزیع خویشکاریها در میان اشخاص قصه» اختصاص دارد. وی در این فصل توضیح می‌دهد که معمولا خویشکاریها در پیوندی منطقی با حوزه فعالیتهاست. مثلا در حوزه عملیاتی قهرمان قصه، رفتن به جستجو، واکنش در برابر خواستهای بخشنده و عروسی قرار می‌گیرد (ص: 162). فصل هفتم که «راههای ورود شخصیتهای جدید در جریان عملیات قصه» نام دارد، به توضیح شیوه‌هایی می‌پردازد که هر یک از شخصیتهای قصه، وارد داستان و ماجرا می‌شوند. مثلا ظاهر شدن بخشنده در قصه، اغلب به صورت یک امر تصادفی رخ می‌دهد (ص: 169). در حالیکه قهرمان دروغین گاهی ممکن است در ابتدا و گاهی در میان قصه وارد ماجرا شود (ص: 170). فصل هشتم، «درباره صفات اشخاص قصه و اهمیت آنها» است که پراپ ابتدا توضیح می‌دهد که: «مراد ما از صفات، مجموعه همه خصایص ظاهری قهرمانان مانند سن، جنس، مقام، ظاهر، و جزئیات این سیما و ظاهر، و مانند اینهاست» (ص: 175). در بررسی صفات هر یک از شخصیتهای قصه، شکل ظاهری و عنوان، شیوه های ورود او به داستان، و سکونتگاهش مهم است که البته می‌توان از عناصر کمکی هم استفاده نمود (صص: 7-176). او در اینجا پیشنهاد می‌کند که مطالعه صفات اشخاص قصه بر اساس ترسیم جدول و تکمیل آن بصورت گیرد تا به نظم نهفته در آن پی ببریم. فصل نهم: «قصه به عنوان یک کل». در این فصل انتهایی کتاب است که پراپ لازم می‌بیند برای قصه تعریفی ارائه دهد. وی چنین توضیح می‌دهد که: «از لحاظ ریختشناسی می‌توان قصه را اصطلاحا آن بسط و تطوری دانست که از شرارت یا کمبود و نیاز شروع می‌شود و با گذشت از خویشکاریهای میانجی به ازدواج یا به خویشکاریهای دیگری که به عنوان سرانجام و خاتمه قصه به کار گرفته شده است، می‌انجامد» (ص: 183). او چگونگی بسط و تحول ماجرا در قصه را «حرکت» نامیده و در صدد است تا شیوه‌های مختلف حرکت در قصه‌ها را بررسی نماید. این فصل را می‌توان پیچیده‌ترین فصل کتاب حاضر دانست. البته او در این فصل از مثالهایی استفاده کرده تا چگونگی تحلیل قصه‌ها را بهتر بیان دارد. همچنین او شیوه‌های رده‌بندی قصه‌ها را سه‌گانه می‌داند: 1-بر اساس انواع و گونه‌های یک نشانه. 2-بر اساس نبودن یا بودن یک نشانه دیگر. 3-بر اساس مانعه‌الجمع بودن نشانه‌ها (صص: 200-199). و سپس به توضیح این موارد می‌پردازد. وی بر اساس شباهت صوری کشف شده در همه قصه‌های پریان، به این نکته اشاره می‌کند که همه آنها می‌توانند منبعی واحد داشته باشند. اما سریعا توضیح می‌دهد که برخلاف بسیاری دیگر، نظر او از منبع واحد جغرافیایی نیست. بلکه این منبع واحد می‌تواند جنبه روانی هم داشته باشد (ص: 208). پراپ همچنین به نکته جالب دیگری هم اشاره می‌کند و آن اینکه اگر کسی بر اساس فرمول ارائه شده در این کتاب، خویشکاریهایی را بر طبق شخصیتهای قصه توزیع نماید، می‌تواند قصه بیافریند (ص: 218). نکته‌ای که با کمی تفکر درباره آن، کاربرد فراوانش آشکار می‌شود.
پیوستها:
پایان کتاب، دربردارنده چهار پیوست است که پراپ اعتراف می‌کند به دلیل پیچیده بودن مطالب، فقط به درد متخصصان می‌خورد. پیوست شماره یک «مواد لازم برای جدولبندی قصه» است؛ پیوست شماره دو به «فنون دیگر تجزیه و تحلیل» اشاره می‌کند؛ پیوست شماره سه «نمودگارها و تفسیر آنها» است؛ و بالاخره پیوست شماره چهار، «فهرست اختصارات» است. چه اینکه پراپ هر خویشکاری را با یک حرف اختصار، و هر کدام از زیرمجموعه‌ها را نیز به همین روش مشخص کرده است.
بهرحال کتاب حاضر را می‌توان ضروری‌ترین کتاب برای افرادی دانست که علاقمند به فعالیت در حوزه فولکلور و بویژه گردآوری قصه‌های عامیانه‌اند. این کتاب، هنوز دارای چنان ارزشی است که کتابی دیگر را نمی‌توان به عنوان جایگزین برای آن معرفی نمود. بلکه اینها می‌توانند مکمل یکدیگر باشند. اگرچه خواندن آن کمی دشوار بوده و نیاز به دقت و مرور چند باره دارد.