یادنامه‌ای برای صبا دشتیاری

ابراهیم حسین بر

آنچه این کلمات را به نگارش درمی‌آورد، بدون تردید عشق و اردات نگارنده به معلمی بزرگ، فیلسوف، شاعر، نویسنده، زبان‌شناس، انسانی بزرگ و شاعر شهید، صبا دشتیاری است.

استاد صبا دشتیاری علاقه مضاعفی به زبان و ادبیات بلوچی، فرهنگ و تاریخ بلوچستان داشت و تلاش زیادی برای نهادینه کردن زبان بلوچی در جامعه و پژوهش‌های مرتبط با آن انجام داد. تأسیس و پایه‌گذاری کتابخانه‌ی بلوچی سیدزهورشا هاشمی به‌عنوان یک مرجع علمی و پژوهشی از مهم‌ترین دستاوردهای او بود.

اواسط زمستان 2002 بود که پسرعمویم عامر و دوستم علم، مرا به یکی از بزرگ‌ترین اشخاصی که تاکنون دیده‌ام معرفی کردند، استاد دشتیاری دستان مرا فشرد و برای اولین بار او را ملاقات نمودم.

کافه‌تریای کوچکی در لیاری، محل دیدار من با صبا دشتیاری بود. همین‌که وارد شدیم، دوستم گفت: استاد آنجا نشسته! در حال نوشیدن قهوه و مشغول مطالعه‌ی روزنامه‌ای، سلام گفتم و خود را معرفی کردم؛

او در ضمن آشنایی با من و تشابه اسمی‌ام با میرکمبر، در مورد او سخنانی را بیان نمود،] میر کمبر اسطوره‌ای به نام در بلوچستان ایران که در قرن هجدهم میلادی می‌زیسته است، اشعار و ترانه‌های زیادی در مورد او نوشته و سروده شده‌اند. [

من نیز در همراهی با استاد، اشعاری را شروع به گفتن نمودم:

میر کمبر و سبزین سگار ... زهما به جن ناما بدار

(میر کمبر، با شمشیر مبارزه را آغاز و نامت را بلندآوازه کن)

استاد صبا دشتیاری سهم بسزایی در پیشرفت و مترقی‌سازی زبان و ادب بلوچی داشته است؛ وی از شخصیت‌های ایرانی‌الاصلی است که در سال 1953 در کراچی پاکستان متولد شد و تحصیلات خود را در محله‌های فقیرنشین آنجا ادامه داد. وی علیرغم آنکه در دوره‌ی تحزب و تشدید فعالیت‌های سیاسی در بلوچستان می‌زیست، از جریانات سیاسی دوری جست و به فعالیت‌های فرهنگی و ادبی روی آورد. صبا دشتیاری به‌شدت تحت تأثیر ایده‌های سیدزهورشا هاشمی قرار داشت. مدرک کارشناسی‌ارشد خود را در رشته‌ی فلسفه و مطالعات اسلامی دریافت کرد و همچنین به زبان‌های فارسی، انگلیسی، عربی و اردو تسلط کامل داشت.

وی بیش از 24 کتاب در حوزه‌ی ادبیات بلوچی و فارسی تألیف نمود و پس از تأسیس کتابخانه‌ی مرجع سیدزهورشا هاشمی، در بین سال‌های 1996 تا 2002 سفرهای متعددی به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، اروپا و آمریکا برای جلب حمایت‌های فرهنگی و توسعه‌ی کتابخانه انجام داد و تا هنگام مرگ خود، تمام تلاش و زندگی خود را وقف فعالیت‌های فرهنگی نمود.

در حال حاضر، کتابخانه‌ی سیدزهورشا شامل بیش از 150 هزار نسخه از کتب در زمینه‌ی ادبیات بلوچی، فارسی، فرهنگ و تمدن منطقه است. علاوه بر این وی در زمان حیات خود، ایندکس و کتابشناسی ادبیات بلوچی شامل آثار منتشرشده در 50 سال اخیر را گردآوری نمود.

با توجه به اینکه افکار غرب‌زده و لیبرالیستی در اغلب جریانات سیاسی بلوچ رواج داشت، من که با چنین ذهنیتی نیز به استاد صبا می‌اندیشیدم؛ اما به یاد می‌آورم زمانی که همراه با دوستم در سال 2003 او را در دانشگاه بلوچستان ملاقات نمودم، جایی که او فلسفه‌ی اسلامی تدریس می‌کرد. وارد کلاس درس شده و در حضور او نشستیم، وی به توضیح شاخصه‌های دوره‌ی اسلامی، مفهوم نیکوکاری، مفاهیم زکات و مسجد، حقوق زنان و مراقبت از سالمندان در اسلام، می‌پرداخت و من با شگفتی به او می‌نگریستم که با شور و شوق مضاعفی به بیان اعتقادات و باورهای دینی می‌پرداخت.

پس از پایان کلاس، هنوز شک و تردید نسبت به آنچه دیدم، ذهنم را مشغول کرده بود، پس بی‌صبرانه سؤال خود را مطرح نمودم:

استاد! درک شما از علوم اسلامی بسیار بالاست، هرچند سؤالم قدری احمقانه بود، چون می‌دانستم او بیش از 30 سال فلسفه و علوم اسلامی تدریس کرده است.

استاد با لحن دل‌نشینی با زبان بلوچی پاسخ داد؛ پسرم! آموختن علم یک موضوع و ایمان به آن مسئله‌ای دیگر است، در همین حال من مجذوب لحن و سبک گویش و بیان او شده بودم. سپس در آپارتمان او مقداری به گفتگو پرداختیم.

پوستری از گاندی و سیدزهورشا بر روی دیوار نصب‌شده بود و تعدادی از نوارها و کاست‌های موسیقی از محمد رفیع ] خواننده‌ی هندی[در کمد اتاقش...

درحالی‌که با کنجکاوی از علاقه‌ام به ترانه‌های محمد رفیع می‌گفتم، او لبخندی زد و گفت:

"پس که این‌طور، شما هم به این سبک موسیقی علاقه‌مند هستید.."، من نیز با لبخندی پاسخ دادم؛ بله استاد.

صبا در بیان باورهای خود به طرز حیرت‌انگیزی شجاع و شخصیتی کاریزماتیک در میان بلوچ‌ها بود. وی نه صرفاً فلسفه بلکه به مطالعه‌ی دموکراسی و سایر مکاتب و تئوری‌های سیاسی نیز می‌پرداخت. او یکی از معدود معلمان این سرزمین است که با اقبال و احترام وسیعی در میان مردم روبرو شده است، یکی از وجوه متمایز استاد صبا اینکه هرگاه در خصوص فلسفه، تاریخ و یا مسائل سیاسی بحث می‌کرد، قطعاً با استدلال و بیانی قوی به ابراز سخن می‌پرداخت.

وی اغلب به مطالعه و پژوهش در دانشگاه مشغول و در تمام زمینه‌ها، فلسفه، تاریخ، مذهب، زبان و دانش‌های نوین، سرشار از آگاهی بود، من به‌عنوان یک دانشجو همواره سبک و سیاق آموزشی او را تحسین کرده‌ام، چراکه استاد صبا همیشه مشوق و انگیزه ای برای من جهت یادگیری بخصوص درزمینه‌ی ادبیات بلوچی بوده است، وی در میان محققان، معلمان و دانشجویان نیز محبوبیت فراوانی دارد.

فرصت دیگری که توانستم استاد صبا را ملاقات کنم، در تابستان 2007 زمانی بود که از استرالیا برای دیدن خانواده‌ام به کراچی رفته بودم. او علیرغم ژرفایی در دانش و درک علمی‌اش، از شوخ طبعی نیز خالی نبود، بالاخره او را به همراه دوستم پس از چندسال طولانی ملاقات نمودم.

پس از آن توانستم چندی او را در کتابخانه‌ی سیدهاشمی ببینم، اگرچه بسیار پرمشغله. به خاطر دارم در یکی از جلسات در منزل یکی از دوستان، وی از گسترش خشونت‌ها در بلوچستان به شدت انتقاد و معتقد بود جامعه‌ی مدنی می‌بایست صرفنظر از تفاوت در باورها باید به اتحاد برسد، بر آموزش و سوادآموزشی به ویژه آموزش زنان تاکید می‌کرد و معتقد بود مبارزه و تغییر حقیقی در جامعه می‌بایست از طریق دانش و افزودن آگاهی توده‌های مردمی صورت گیرد. وی نویسندگان، شاعران و معلمان را تشویق می‌نمود با روشنگری و دانش افزایی به پیشرفت جامعه‌ی خود کمک کنند.

وی به نقل از آثار سیدهاشمی و دیگر متفکران آزادی خواه، در مباحثات خود به مسئولیت جامعه‌ی مدنی در حفظ زبان و میراث فرهنگی نسل‌های پیشین اشارات فراوانی می‌نمود.

صبا دشتیاری اعتقاد راسخ به صلح و دموکراسی داشت و پرهیز از خشونت خط مشی او بود. او تمام عمر خویش را صرف مطالعه و پژوهش‌های زبانی، ادبی و فرهنگی نمود. وی نسل جوان را به حفظ و پاسداشت زبان و دوری از فرهنگ باختگی توصیه می‌نمود و معتقد بود؛ اگرچه یک شخص می‌تواند چندین زبان بیاموزد، اما تنها با زبان مادری خود حقیقت هستی را دریابد. گاهی او جمله ای از سیدهاشمی نقل نمود به این مضمون که؛ "اگر هیچ کس در کنار حقیقت نایستد، هیچ باقی نمی‌ماند و همه چیز نابود خواهد شد..". وی به آزادی بیان ایمان داشت و همواره می‌گفت حقیقت را بیان کن اگرچه برایت ناگوار باشد.

استاد صبا دشتیاری اگرچه خود از سیاست و مواضع سیاسی رادیکال دوری می‌جست، با این حال بارها از احزاب و نخبگان جامعه به دلیل سیاست زدگی و بی اعتنایی به مقولات فرهنگی انتقاد می‌کرد. وی قصد داشت در آینده فضاهای فرهنگی بلوچستان را گسترش دهد، همچنین ایجاد "مرکز مطالعات بلوچستان" جزو برنامه‌های وی بود.

استاد صبا را می‌توان برجسته‌ترین زبان‌شناس بلوچ پس از سیدهاشمی، یک معلم روشنفکر، فیلسوف و آزادی خواه، مردی خودساخته از طبقات پایین جامعه که به هیچیک از سرداران و خوانین وابسته و مدیون نبود، بدون واهمه از حقوق مردم بلوچ دفاع کرد و هرگز از آرمان‌های فرهنگی دست نکشید، صبا میراثی الهام بخش برای نسل‌های آینده‌ی این سرزمین است.