فضای سایبر و سبک زندگی امروزی

ملیحه درگاهی

مقدمه: جامعه ی  مدرن با ویژگی ها و ساختارهای اجتماعی و فرهنگی اش تأثیر بسیار عمیقی بر هویت و شکل زندگی انسان امروزی گذاشته است. رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی نقش بسیار مهم و بارزی در تکوین هویت فرهنگی و اجتماعی انسان عصر حاضر و تعریف و جهت دهی نیازها و برجسته سازی مفاهیم هویتی و هویت ساز و در نتیجه ایجاد یک سبک زندگی برای شهروندان جوامع امروز ایفا می کنند. رسانه‌ها نیز به عنوان یکی از جلوه‌های زندگی امروزی بشر نه ‌تنها از این نظرمستثنی نبوده اند بلکه نقشی کلیدی را عهده‌دار هستند. آمارها نشان می‌دهد تقریبا در همه دنیا پس از خواب و کار برای تامین معاش استفاده از رسانه‌ها سومین کاری است که بشر انجام می‌دهد. نقش رسانه ها در سده معاصر ، هر روز بیش از پیش برجسته شده است. رسانه ها امروز به واسطه کشف و به کارگیری تکنولوژی های جدید ارتباطی به عمق جوامع نفوذ کرده و از تأثیری بسزا و تعیین کننده در جهت دهی افکار عمومی برخوردار شده اند . انسان دهه آخر قرن بیستم در هاله ای از امواج و دریایی از اطلاعات غوطه ور است و این طلیعه عصر جدیدی است که بر پایه ی ارتباطات و اطلاعات شکل خواهد گرفت. تنها افراد یا ملتهایی قادر به بهره گیری بهینه از عصر جدید خواهند بود که از قدرت و توان لازم برای پالایش امواج و سازماندهی اطلاعات برخوردار باشند. اینترنت و فضای سایبر از جمله دستاوردهای عصر جدید هستند که تحولات عظیمی را با خود به همراه آورده اند که می تواند جنبه های مثبت و یا منفی داشته باشد.

فضای سایبر چیست؟
با ظهور فناوری های نوین اطلاعات و ارتباطات (ICT) در پایان هزاره ی دوم مفهوم جدیدی به نام فضای سایبر (فضای مجازی) پیش روی بشر قرار گرفته است که توانسته پیشرفتهای قابل ملاحظه ای را برای وی به ارمغان آورد. منظور از فضای سایبر یا فضای مجازی ترکیبی از دهها هزار رایانه به هم پیوسته، سرویس دهنده ها، شبکه های ارتباطی، سویچ ها و کابلهای فیبر نوری است که امکان ایجاد ارتباطات را در یک سیستم اجتماعی فراهم می آورد. سایبر(cyber) واژه ای است بر گرفته از لغت «kybernetes» به معنای سکاندار یا راهنما و نخستین کسی که واژه فضای سایبر را به کار برد، ویلیام گیتسون نویسنده داستان های علمی- تخیلی بود. فضای سایبر این امکان را فراهم می آورد که ارتباطات انسانی به شیوه ای سریع و فراتر از مرزهای جغرافیایی شکل بگیرد. در حقیقت این ویژگی منحصر به فرد یعنی جهانی بودن فضای سایبر، آن را از دیگر رسانه ها متمایز می کند. دستیابی به جدیدترین اطلاعات آنقدر از اهمیت و جذابیت برخوردار است که سبب می شود هر گونه فیلتر و مرزبندی در این فضا با مقاومت از سوی کاربران مواجه شود، چنانچه بلافاصله انواع فیلتر شکن اختراع شده و در بازارهای مجازی و یا غیر مجازی به فروش رسیده و یا دانلود می شود. بدین ترتیب این فضا می تواند دستخوش آسیبهای فرهنگی و اجتماعی شود که گریبانگیر خانواده ها، جامعه و افراد و بویژه جوانان و نوجوانان خواهد بود.

به دنبال کسب هویت فردی و اجتماعی
تمامی افراد در طول زندگی خود به دنبال کسب هویت فردی و اجتماعی هستند. هویت اجتماعی تعبیری است که فرد از خود در رابطه با دیگران می‌کند و براساس عضویت در رده‌ها و گروه‌های گوناگون اجتماعی شکل می‌گیرد. هویت افراد وابسته به برداشت دیگران است و شناسایی دیگران لازمه تثبیت هویت است، در معنای اصلی هویت، تشابه و تمایز مطلق است. همه هویتهای انسانی حتی هویت فردی که در خویشتن تجسم می‌یابد و براساس نحوه ارتباط با دیگران و تجربه‌های دوران حیات شکل می‌گیرد، اجتماعی‌اند، چون به معنا مربوط می‌شوند و معنا نتیجه توافق و عدم توافق و مرتبط با جمع است. به علاوه، هویت اجتماعی شخص هیچ‌گاه تمام شده نیست و مدام در معرض تغییر و تحول و بازنگری است. از آن جا که فضای سایبری، صحنه ای فرهنگى و اجتماعى است که فرد خود را درموقعیت‏هاى متنوع، نقش‏ها و سبک‏هاى زندگى قرار مى دهد، خود زمینه ای است برای آسیب پذیری شخصیت فرهنگی و اجتماعی کاربر که در نتیجه، موجب چند شخصیتی شدن کاربر خواهد شد. در فضای سایبر بیش از آن که هویت ظاهری فرد مطرح گردد، درون مایه‌های افراد بروز می‌کند. هر کس در صدد بیان اندیشه‌ها و علاقه مندی‌های خویش است. از این رو است که ساختار و چینش پایگاه‌های شخصی نشان از شخصیت آن کاربر است. بدین ترتیب و با وجود تعداد روزافزون وبلاگها و وب سایتهای فارسی زبان و همچنین شبکه های اجتماعی مختلفِ مجازی، جامعه کاربر با جنگلی از داده ها مواجه می شوند که ممکن است آنان را دچار نوعی سرگردانی و بی هدفی کند. این اطلاعات می تواند در زمینه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، هنری و اقتصادی در اختیار فرد قرار گیرد و در صورت نادرست بودن اطلاعات بدست آمده از اعتماد کابران و همچنین اعتبار صاحبان وبلاگ ها، سایتها و شبکه های اجتماعی مختلف، کاسته خواهد شد. خرید کالاهای تقلبی با قیمت بیشتر و کیفیت کمتر نسبت به فروشگاهها و مغازه های محیط عمومی از جمله این موارد به شمار می آید. زمانیکه شما در یک حراجی اینترنتی به خیال خود ساعتی با مارک شناخته شده را با قیمتی خیلی ارزانتر خریداری می کنید و چند روز بعد متوجه می شوید که صاحب ساعت نامرغوبی هستید که قیمت اصلی آن در فضای مجازی (بدون شعار حراج) بسیار کمتر است، بدون شَک دچار شُک می شوید. چنین اتفاقی می تواند در فضای سایبر و در حوزه های مختلف بسط پیدا کند. به عنوان مثال شما جهت سرگرمی خود و خانواده یا دوستان به صورت اینترنتی چند بلیط سینما تهیه می کنید ولی هنگامیکه به سالن سینما می رسید صندلی های رزرو شده تان را خواهید دید که توسط خانواده های و دوستان دیگری اشغال شده است. در اینجا نیز فرد دچار نوعی انتخاب فلسفی می شود؛ آیا او باید کانون گرم شکل گرفته را بر هم ریزد و آشیانه ی خود را بنا سازد و یا اینکه بنابر راهنمایی مسئول چراغ قوه بدست به صندلی های خالی دیگر اما با موقعیتی نامناسب هدایت شود؟! چنین مسائلی به هر ترتیب کوتاه مدت بوده و در نهایت با ایجاد دلخوری و ضرر و زیان های مالی حل می شوند. ولی اگر بحث اعتبار، شخصیت، آبرو و به طور کلی هویت فرد به میان آید در نتیجه مشکلاتی ایجاد می شود که قابل حل نیستند. پخش تصاویر یا اطلاعاتی از زندگی افراد در فضای خصوصی یا عمومی بدون کسب اجازه، نمونه ای از این گونه اتفاقات است که به دلیل نامعلوم بودن هویت فرد یا افراد خطاکار در موارد بسیاری قابلیت پیگرد قانونی را نیز ندارند. در ارتباط با موضاعات و مباحث مختلفی که در تالارهای گفتگو و وبلاگها مطرح می شود نیز می توان از چنین مواردی یاد کرد. در این پایگاهها اصل واقعیت با اظهارنظرها و عقاید شخصی افراد آمیخته می شود و بنابراین نمی توانید زیاد به اخبار و اطلاعات ارائه شده اعتماد کنید. اظهارنظرهای شخصی که اگر با عنصر دروغ نیز همراه شده و به صورت شایعه در بین افکار عمومی پراکنده شوند، نه تنها به دروغ پراکنی دامن می زنند بلکه هر چه بیشتر به سلب اعتماد و اطمینان در بین اقشار مختلف جامعه می پردازند.

سمت و سوی تعاملات اجتماعی
انسان جامعه مدرن دارای سبک زندگی خاصی است که او را با انسان موجود در جوامع سنتی و توسعه نیافته متمایز می کند. رسانه های فضای سایبر که شامل خبرگزاری ها، سایت های خبری، شبکه های اجتماعی، وبلاگ ها و تالارهای گفتگو می شود نقش مؤثری در شکل گیری این تمایز داشته اند. سبک زندگی انسان امروزی نسبت به 30 سال گذشته با تفاوتهای بسیاری مواجه شده است. امروزه می توان انقلاب فناورانه و شبکه اینترنت را در مسیر دموکراتیزه شدن رسانه ها در نظر گرفت. در واقع همگام با انقلاب اطلاعاتی تغییرات گسترده ای در سبک زندگی و نوع روابط اجتماعی افراد در سرتاسر جهان بوجود آمد. بدین ترتیب که تعاملات اجتماعی بواسطه تالارهای گفتگو، که در اغلب موارد آسیب زا بودند، وارد عرصه های مجازی شد و با ایجاد وبلاگها و شبکه های اجتماعی مختلف مجازی  شکلی پیچیده تر به خود گرفت. برای مثال دو یا سه دهه پیش تاسیس یک روزنامه حتی کوچک و محلی در سطح یک جامعه، هزینه های بسیار زیادی داشت اما امروزه به کمک فناوری اطلاعات هرکسی با هزینه ای کم می تواند یک روزنامه الکترونیک درست کند و افکارش را در آن و در سطح جهان گسترش بدهد. امروز حتی در کشوری مثل کشور ما که حساسیت زیادی روی این امور دارد نیز بوجود آوردن یک سایت یا وبلاگ کار مشکلی نیست و اکثریت مردم  سرمایه فرهنگی و تحصیلات لازم برای چنین کاری را دارند و از طرفی هزینه های اقتصادی این کار بسیار پایین آمده است که البته این امر پیامدهای خودش را به همراه دارد، پیامدهایی که می تواند مثبت و در بعضی موارد منفی نیز باشد. در واقع ما با نوعی گذار گسترده از روابط اجتماعی فیزیکی به روابط اجتماعی فیزیکی-مجازی روبرو شدیم که در مواردی پررنگ شدن جنبه مجازی این روابط و انفراد گرایی به تعاملات اجتماعی بین اعضای خانواده و در فضاهای عمومی خدشه وارد می کند. در واقع بایستی عنوان کرد حیات انسان مبتنی بر تجربیات و اتفاقات واقعی و حقیقی است که در زندگی او روی می دهد. حضور زیاد و گاه غیر متعارف در فضای مجازی موجب می‌شود انسان گاه از دنیای واقعیات فاصله گرفته و خیال پردازی های واهی در او تقویت شود. هنگامیکه این استفاده ی بی ضابطه، بیش از حد و غیر معمول در زندگی فرد تبدیل به یک اعتیاد اینترنتی شود در نتیجه تأثیرات منفی ناشی از این امر در تمام لایه ها و وجوه زندگی او نمودار می شود.

تقویت فضای سایبر فارسی
هم اکنون در بیشتر خانه ها، مدارس، دانشگاهها و ادرات امکان بسیار آسانی برای دسترسی به اینترنت و فضای سایبر وجود دارد و با توجه به کمرنگ شدن و از بین رفتن مرزهای جغرافیایی و فرهنگی کاربر فضای مجازی می تواند در سایتها و وبلاگهای مختلف از اقصی نقاط جهان گشت و گذار داشته باشد. مخاطبی که در پی کسب هویت فرهنگی خود فضای مجازی را بر گزیده است و بدون شک در صورت عدم دریافت پاسخگویی مناسب از جانب فضای سایبر فارسی زبان و یا مواجه شدن با سانسورهای مختلف، در نتیجه فضای سایبر خارجی و بویژه انگلیسی زبان را انتخاب خواهد کرد . مخاطب بدین ترتیب با کثرت اندیشه ها، تصاویر و مبانی نظری مختلف مواجه خواهد شد که در این صورت قادر به بررسی، نقد و تحلیل تمامی این امواج فکری نخواهد بود. امکان بروز اختلال فرهنگی و به دنبال آن آسیب های فرهنگی و اجتماعی در چنین وضعیتی بسیار بیشتر است. از طرف دیگر فرد ممکن است خواسته یا ناخواسته تحت تأثیر شبکه های غیر اخلاقی و مخرب قرار گیرد که این امر می تواند به بسیاری از ارزشها و عقاید ملی-مذهبی ، اخلاقی و انسانی او لطمه وارد کند. با توجه به اینکه سایتهای خارجی و اغلب سرگرم کننده بر مبنای راهبردها و اهداف نظام سرمایه داری شکل گرفته اند در نتیجه با تأثیری که بر افکار کاربر می گذارند نوعی سبک زندگی مصرفی و تجملاتی را در او بوجود می آورند. اما سایتهای فارسی نیز در این بین گوی سبقت را از غربی ها ربوده اند، کافی است به کمیت و کیفیت تبلیغات رنگارنگ در سایتها و وبلاگهای مختلف نگاهی بیندازید تا متوجه این موضوع شوید. این در حالی است که فضای سایبر فارسی می تواند در زمینه های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کاربران را جذب خود سازد. برای پیشبرد چنین روند فرهنگ سازی، ایجاد رقابت رسانه ای برای جذب مخاطب مشتاق و جویای تفکر و اندیشه می تواند تا حد بسیاری راهگشا باشد. بدین ترتیب نیاز به وجود عرصه های مختلف با دیدگاههای گوناگون برای رقابت امری ضروری است. در غیر این صورت با رواج سطحی نگری فکری، گسترش شبهات فکری، کم رنگ شدن ارزش های مترقی و در نهایت تضعیف فرهنگی مواجه خواهیم شد. آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی که جامعه را در مسیر فروپاشی و تزلزل قرار می دهد و علایق ملی و روابط اجتماعی را به ویژه در میان خانواده‌ها مختل می‌سازد.

منابع:
جنکینز، ریچارد. هویت اجتماعی، تورج یار احمدی، تهران، شیراز، 1381
http://anthropology.ir/node/13065
http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/627706
http://farhangsara.net/newss.php?id=440

[e-mail]
http://www.anthropology.ir/node/5211