حق موءلف در عصر رقومی تأكید بر عناصر زنجیرهء اطلاعات

پیشرفت های شگفت آور در فناوری اطلاعات كه امكان ذخیره, پردازش و انتقال بسیار سریع اطلاعات را فراهم كرده و همچنین گسترش روزافزون شبكه های رایانه ای پیوسته در خدمات اطلاع رسانی, «حق موءلف » و «مالكیت معنوی» آثار را در بحرانی جدی قرار داده است

پیشرفت‌های شگفت‌آور در فناوری اطلاعات كه امكان ذخیره، پردازش و انتقال بسیار سریع اطلاعات را فراهم كرده و همچنین گسترش روزافزون شبكه‌های رایانه‌ای پیوسته در خدمات اطلاع‌رسانی، «حق موءلف » و «مالكیت معنوی» آثار را در بحرانی جدی قرار داده است. این بحران دامنگیر تمامی عناصری كه به نحوی در زنجیرهء اطلاعات درگیر هستند، خصوصاً عناصر اصلی زنجیرهء اطلاعات، یعنی موءلفان و پدیدآورندگان، ناشران، كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی و استفاده‌كنندگان نهایی نیز شده است. روش‌های فنی در برخورد با این بحران كه تمركز شدیدی بر حفاظت از اطلاعات دارند، شكاف بین فقرای اطلاعاتی و اغنیای اطلاعاتی را عمیق‌تر خواهند كرد. لزوم توجه به مسائلی چون «استفادهء منصفانه» یا «برخورد منصفانه» به عنوان راهكاری برای برقراری تعادل بین حفاظت از اطلاعات و دسترسی به اطلاعات و همچنین تجدیدنظر در قوانین حق موءلف و سازگار‌كردن آن با نیازهای جدید، از مسائل دیگر حق موءلف در عصر رقومی است.

مقدمه

انگلستان نخستین كشوری بود كه در سال ۱۷۰۹ حقوق موءلف را به موجب «قانون حق موءلف» تحت حمایت قانون درآورد (۱۷، ص ۹۷). از آن زمان تاكنون قوانین و قراردادهای بسیاری دربارهء حق موءلف تصویب شده‌اند و به میزان زیادی در حل مشكلات مربوطه موفق بوده‌اند. اما با ورود به عصر رقومی، به نظر می‌رسد كه قوانین سنتی حق موءلف در برخورد با نیازهای جدید با مشكلات زیادی همراه‌اند. در زیر به بررسی شمه‌ای از این مشكلات در عناصر اصلی زنجیرهء اطلاعات، یعنی موءلفان، ناشران، كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی و استفاده‌كنندگان نهایی پرداخته می‌شود و سپس برخی از راهكارهای فنی در برخورد با حق موءلف در محیط رقومی و در نهایت، تأثیر این روش‌ها بر فقر اطلاعاتی و اهمیت استفادهء منصفانه مورد اشاره قرار می‌گیرند.

موءلفان و پدیدآورندگان

موءلفان و پدیدآورندگان، خالقین اصلی مالكیت معنوی هستند و بدون آن‌ها حق موءلفی وجود ندارد كه محافظت شود (۲، ص ۲۸۴). طبق مادهء شش «قرارداد برن»، پدیدآورندگان و موُلفان علاوه بر حقوق اقتصادی كه قابل انتقال اند، دارای حقوق اخلاقی نیز هستند كه بر اساس حقوق اخلاقی، موءلف حق ادعای «ولایت»(۱)بر اثر و اعتراض به هرگونه تغییر شكل، تحریف و هرگونه اعمال موهن در رابطه با اثر كه به حیثیت و اعتبار او صدمه می‌زند را دارد. حقوق اخلاقی صریحاً به موءلف اثر اعطا می‌شوند نه به ناشر یا شخص ثالث دیگر. پس واضح است كه رقومی كردن آثار خطر تجاوز به حقوق اخلاقی موءلف را دارد (۶، ص ۱۲). زیرا یكی از مهم‌ترین خصوصیت‌های اطلاعات در محیط رقومی، «شكل پذیری»(۲) و قابلیت بالای تغییر شكل آثار است و این با علایق موءلفان نسبت به عدم تغییر شكل آثارشان سازگار نیست (۱۰). چنانچه آقای «ری وال»(۳) در مورد حق موءلف آثار در شكل الكترونیكی می گوید: «شكل الكترونیكی فی ذاته هیچ گونه حق موءلفی مانند آنچه كه در مورد صفحات چاپی به كار می‌رود، ندارد، بلكه صرفاً یك نوشتار الكترونیكی است كه فقط دارای حق موءلف محتوا است، (۱۳، ص ۵۶). از مسائل مهم دیگر در محیط رقومی این است كه امكان می‌دهد آثاری خلق شوند كه به سادگی نمی‌توان برای آن‌ها موءلف انسانی تعیین كرد. مثلاً برخی برنامه‌های رایانه‌ای به استفاده‌كنندگان امكان می‌دهند كه موسیقی، عكس و متون ساده را ایجاد كنند، یا برنامه‌هایی بطور خودكار، اطلاعاتی را ردیابی، و پایگاه اطلاعاتی خاصی را ایجاد و اطلاعات را در آن ثبت می‌كنند. مسلماً این گونه آثار، مخلوق مستقیم افرادی كه برنامه‌های رایانه‌ای را تولید كرده‌اند نیستند. پس پدیدآورندگان این آثار چه كسانی هستند؟ پاسخ به این سوءال، ساده نیست. این گونه آثار مشكلاتی را در رابطه با موءلف و قانون حق موءلف به وجود آورده‌اند، چون این قانون همیشه این طور فرض كرده كه آثار قابل حمایت، پدیدآورندگانی‌ انسانی خواهند داشت كه مسئول محتویات اثر هستند (۱۰).

ناشران و تولیدكنندگان منابع

بازیگر دیگر در زنجیرهء اطلاعات، ناشر است. ناشران آنچه را كه باعث خلق مالكیت معنوی گردیده, می‌گیرند و در بین مردم انتشار می‌دهند. ناشران را بطور كلی به سه گروه می‌توان تقسیم كرد، كه با توجه به خصوصیاتشان، در مدیریت‌حق موءلف نیز علایق متفاوتی دارند: ناشران دانشگاهی و انجمن‌های علمی كه هدف اصلی و اولیهء این ناشران اشاعهء اطلاعات و هدف ثانویهء آن‌ها كسب درآمد هستند، اما كار خود را با همكاری مجامع انجمن‌های علمی انجام می‌دهند و در آخر، ناشران تجاری كه به معنای وسیع در حوزهء سرگرمی و تفریحات فعالیت می‌كنند و هدف اصلی آن‌ها كسب سود و درآمد است (۲، ص ۲۸۴). پس می‌توان گفت كه ناشران بطور كلی در كار نشر اهداف اقتصادی را مدنظر دارند. با ورود به عصر رقومی و توسعهء روزافزون شبكه‌های پیوسته(۴). ناشران نیز وارد فضای جدیدی شده‌اند. آن‌ها باید بیش‌تر از همه به امنیت اثر اهمیت بدهند، زیرا از زمان نشر یك اثر به صورت پیوسته، در چند هزارم ثانیه می‌توان از آن نسخه‌برداری كرد و دسترسی به چنین اثری نیز بسیار ساده خواهد بود، كه نتیجهُ آن تكثیر غیرمجاز میلیون‌ها اثر كاملاً مشابه در شكل الكترونیكی است. پیش از این، دزدی انتشاراتی و سرقت اطلاعاتی هرگز چنین آسان نبوده است (۱۵، ص ۳۵۰).سرقت اطلاعاتی در شبكه‌ها، از نقطه نظر ناشران از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، زیرا علاوه بر ضرر و زیان‌های مالی و اقتصادی برای آن‌ها، باعث جلوگیری از انتشار اطلاعات باارزش بر روی شبكه‌ها و تا اندازه‌ای بر روی رسانه‌های قابل حمل و تكثیر مانند دیسكت‌ها و دیسك‌های فشرده شده است، تا آنجا كه تلاش برای تدوین فنون امنیتی با ابداع روش‌های نوین و كارآمد نشر الكترونیكی همگام شده است. آنچه كه ناشران در حوزهء سرقت اطلاعات از آن واهمه دارند، علاوه بر زیان‌های اقتصادی، مسایل اخلاقی نیز هست. محیط رقومی توانایی‌هایی بیش از بازتولیدِ صِرف اطلاعات دارد و می‌توان با آن، اطلاعات را تغییر شكل داد و به‌جای دیگری منتقل‌كرد كه نتیجتاً، ممكن است استفاده‌كننده، آن را مصنوع اصلی ناشر قلمداد كند كه این امر، به زیان اعتبار و آبروی ناشر تمام می‌شود (همان، ص‌۳۵۲-۳۵۱).برخی مواقع كتابخانه‌ها با این دید به نشر رقومی نگاه كرده‌اند كه این نوع نشر، هزینه‌های آن‌ها را، خصوصاً در رابطه با اشتراك نشریات علمی كاهش می‌دهد (۱۱، ص ۳۱۷). اما نشر هنوز مستلزم هزینه‌های بسیار مهمی است كه این هزینه‌ها باید از طریق درآمدهای ناشران بازیافت شوند و شیوهء این بازیافت باید در حقوق مالكیت معنوی به خوبی تعریف شده باشد (۴، ص ۱۳۴۷). برای بازیافت این هزینه‌ها و كسب درآمد، ناشران و تولیدكنندگان منابع از شیوه‌های قیمتگذاری متفاوتی استفاده كرده‌اند. ناشران مواد چاپی، اینگونه مواد را از طریق «قیمتگذاری واحدی»(۵) و اشتراك مجله می‌فروختند كه این روش، قابلیت پیش‌بینی و در نتیجه بودجه‌بندی را دارد. با ورود نظام‌های پیوسته، روش «قیمتگذاری واحدی» مناسبت خود را از دست داد و «قیمتگذاری میزان استفاده»(۶)بر اساس زمان اتصال به وجود آمد. با وجود حل‌كردن برخی از مشكلات، این روش قابلیت پیش‌بینی و بودجه‌بندی را نداشت. با گسترش دیسك‌های نوری، روش «قیمتگذاری ثابت»(۷) پدید آمد كه نقص آن، تعیین هزینهء واقعی بود، یعنی آنقدر بالا كه هزینه‌های تولیدكنندگان منابع را جبران كند و آنقدر پایین كه برای مشتركین و خریداران جاذبه داشته باشد. در حال حاضر ناشران و تولیدكنندگان منابع نیاز به الگوها و روش‌های جدید، موءثر و مناسب در قیمتگذاری دارند. این امر از نقطه نظر حق موءلف بسیار اهمیت دارد (۱۸، ص ۲۳۲-۲۳۱)، زیرا دزدی انتشاراتی یك واكنش سنتی بازار به فرآورده‌های گرانقیمتی است كه با وجود قیمت بالا، بازار كمی دارند، اما به راحتی می‌توان آن‌ها را تكثیر‌كرد و در نتیجه با قیمت اندكی كه خواهند یافت بازار بسیاری می‌یابند (۱۵، ص ۳۵۰).

كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی

كتابخانه‌ها واسطه‌های اطلاعاتی هستند كه مقادیر عظیمی از اطلاعات را جمع‌آوری و ذخیره می‌كنند و در اختیار استفاده‌كنندگان قرار می‌دهند. به‌طور سنتی كتابخانه‌ها واسطه‌های اطلاعاتی منفعلی بوده‌اند كه اطلاعات را گردآوری، ساماندهی و ذخیره می‌كرده‌اند، اما استفاده‌كنندگان نهایی را در استفاده از آن‌ها رها می‌ساخته‌اند. ولی در حال حاضر كتابخانه‌ها در حال تبدیل شدن به واسطه‌های اطلاعاتی فعالی هستند كه با خدماتی چون «خدمات تحویل مدرك» ، «اشاعهءگزیدهء اطلاعات»(۸)، «خدمات آگاهی‌رسانی جاری»(۹) و غیره، در پی این هستند كه مجموعه‌هایشان را هر چه بیش‌تر دسترس‌پذیر كنند (۲، ص ۲۸۵).از طرف دیگر كتابخانه‌ها در موقعیت بی‌نظیری به عنوان حافظان مواد مشمول حق موءلف قرار دارند. آن‌ها از این گونه مواد نگهداری می‌كنند و به دیگران امكان استفاده از آن‌ها را می‌دهند و این امر، مسئولیت‌های ویژه‌ای را برای كتابداران و اطلاع‌رسانان به وجود می‌آورد. آنان با استفاده از این مواد به حرفهء خود جامهء عمل می‌پوشانند؛ پس باید در ضمن این كه حقوق و نیازهای استفاده‌كنندگان را مورد توجه قرار می‌دهند، هر اقدامی را برای حفاظت از حق موءلف انجام دهند (۳، ص ۱۲۳).استفاده‌كنندگان كتابخانه‌ها اغلب افرادی هستند كه نه مایل به خرید اطلاعات هستند و نه قدرت خرید اطلاعات را دارند و كتابخانه‌ها به عنوان واسطی میان ناشر و جستجوگر اطلاعات عمل می‌كنند (۶، ص ۲۴۳). اما با ورود به عصر رقومی و رواج شبكه‌های پیوسته، آیا «امانت دادن» به استفاده‌كننده، كه از خدمات اصلی كتابخانه‌ها بوده، با معنا است؟ به گفتهء «گراهام پ. كورنیش»، «علائم رایانه ای»(۱۰) امانت داده نمی‌شوند، بلكه فقط منتقل می‌شوند. پس چگونه مفهوم امانت‌دادن در محیط شبكه‌های رقومی معنا پیدا می‌كند؟ امانت‌دادن به معنای اجازهء استفاده از چیزی توسط یك فرد و در همان زمان، محروم‌كردن مالك اصلی از دسترسی به همان شیء است. اما ناگفته پیدا است كه این امر در محیط شبكه‌های رقومی كاملاً امكان‌ناپذیر است (۳، ص ۱۲۵).

در محیط رقومی و دسترسی به اطلاعات و استفاده از آن با مناسبات اقتصادی پذیرفته خواهد شد, كه این مسئله برای برخی افراد، مانعی در سرراه ‌دسترسی به اطلاعات خواهد ‌بود و كتابخانه‌ها نیز به دلایل اقتصادی و مالی ممكن است دسترسی به آن را محدود یا ناممكن كنند (۱۶، ص ۲۴۴).با ظهور انتشارات الكترونیكی پیوسته، «مجوزدهی» (۱۱)برای استفاده از اطلاعات تبدیل به یك هنجار شده است. این مسئله برای كتابخانه‌ها اهمیت فراوانی دارد، زیرا كتابخانه‌ها باید ظرفیت‌ها و توانایی‌های خود را در برخورد با مجوزها، به عنوان قراردادهای قانونی، وسعت دهند و از این كه شرط‌های قید شده در قرارداد، نیازهای كتابخانه را مرتفع می‌سازد اطمینان حاصل كنند. همچنین راه‌های مناسب برای اجرای آن شرایط را به وجود آورند (۱۱، ص ۳۱۷).

یكی دیگر از مسائلی كه كتابخانه‌ها در عصر رقومی با آن روبه‌رو هستند این است كه آن‌ها بیش از پیش به واحدهای بازرگانی تبدیل می‌شوند و از مجموعه‌هایشان، نه ‌فقط برای جلب منفعت استفاده‌كننده، بلكه برای به‌دست‌آوردن سود مالی استفاده می‌كنند (۲، ص ۲۸۵). یكی از راه‌های كسب درآمد توسط این گونه كتابخانه‌ها، ارائهُ خدماتی چون خدمات تحویل مدرك است. خدمات تحویل مدرك از طریق شبكه‌های الكترونیكی، به معنای انتقال الكترونیكی مدارك خواهد بود. اما انتقال اسناد و مدارك ذخیره‌شده به صورت الكترونیكی از طریق شبكه‌ها، به خودی‌خود یكی از حقوق انحصاری صاحبان حق قلمداد می‌گردد، مانند حق «انتقال به عموم»(۱۲)، «اجرای عمومی»(۱۳) و «كلان‌پخشی»(۱۴) (۶، ص۱۲). از آنجا كه این گونه خدمات ماهیتی اقتصادی دارند، افرادی چون «پی. برنت هوگن هولتس»، معتقدند كه ارائهء تصویری روشن در برابر اجتماع، از نقش عمومی و اجتماعی كتابخانه‌ها- در مقابل نقش اقتصادیشان – می‌تواند برخی از مشكلات مربوط به حق موءلف در خدمات تحویل مدرك را حل كند (همانجا، ص ۱۰).

---