گذر نامه زمینیان از مرز منظومه خورشیدی

نگاهی به مهم ترین رخدادهای نجومی و فضایی سال ۲۰۰۸

دنیای نجوم و فضا در سال گذشته میلادی تحولات بی شماری را در عرصه علم نجوم و فضا به همراه داشت. سال ۲۰۰۸ ادامه ساخت ایستگاه فضایی بین المللی، ادامه ماموریت موفقیت آمیز مریخ با نشستن مریخ پیمای فونیکس بر سطح سیاره سرخ و سالگرد وقایع مهمی چون برخورد شدید جسم آسمانی در منطقه تونگاسکا بود. اما از دستاوردهای شگفت انگیز چین و هند در عرصه فضا نیز نمی توان به راحتی گذشت. یک فضانورد چینی برای نخستین بار به راهپیمایی در فضا پرداخت. همچنین هندی ها توانستند چندین ماهواره کشورهای دیگر را از پایگاه موشکی خود پرتاب کنند و کاوشگر چاندرایان-۱ را به سوی ماه بفرستند. پس از ژاپن و چین، هند دیگر کشور آسیایی است که به فناوری پرتاب سفینه های دوربرد فضایی دست یافته است. اکنون که چند روزی است از آغاز سال ۲۰۰۹ میلادی می گذرد، گذری داریم به رخدادهای مهم نجومی و فضایی سال ۲۰۰۸ میلادی.

● ۳۰سالگی ویجر

فضاپیماهای ویجر ۱ و ۲ سی ساله شدند. ویجر ۱ و ۲ در ۲۰ آگوست و ۵ سپتامبر سال ۱۹۷۷ توسط ناسا به فضا پرتاب شدند. ویجر ۱ و ۲ حاوی یک لوح طلایی است که دارای نوشتارها، تصاویر و صداهایی از زمین است. ویجرها برای نخستین بار تصاویری دقیق و زیبا و اطلاعاتی کامل از مشتری و زحل و اقمار آن و همچنین نخستین تصاویر از حلقه زحل و دیگر سیاره های بیرونی منظومه خورشیدی را به زمین ارسال کردند. در دسامبر سال ۲۰۰۴ ویجر ۱ از مرزهای منظومه خورشیدی خارج و وارد فضای میان ستاره یی منظومه خورشیدی شد. ویجرها هم اکنون تنها دارای ۳۰۰ وات توان هستند و انرژی آنها به وسیله ژنراتورهای ترموالکتریکی تامین می شود.

● ۱۰ سالگی ایستگاه فضایی بین المللی

۱۰ سال پیش، اولین بخش از ایستگاه بین المللی فضایی توسط یک موشک از قزاقستان به فضا پرتاب شد. بعد از آن ده ها ماموریت فضایی دیگر انجام شد تا بقیه قطعات این آزمایشگاه علمی-پژوهشی را به فضا ببرند. چند سال پیش «دن گلدین» رئیس پیشین ناسا گفته بود؛ «ظرف چند سال، درخشان ترین ستاره در آسمان پدیدار خواهد شد. این اقدامی نویدبخش است، زیرا همه ملت ها گرد هم می آیند تا از فناوری سودمند شوند، آن هم نه برای نابودی نسل بشر، بلکه برای آنکه دنیا به جای بهتری تبدیل شود.» در این پروژه ۱۷ کشور باهم کار می کردند که بزرگ ترین همکاری فضایی بین کشورهای جهان است. اگر همه چیز طبق برنامه پیش رود پایگاه فضایی تا سال ۲۰۱۰ تکمیل می شود، اما ناسا از پیش اعلام کرده است در بلند مدت نیروی خود را از این ایستگاه به سوی ماموریت های دیگر از جمله کره ماه، مریخ و حتی فراتر از آن معطوف خواهد کرد.

‌● دستاوردهای برتر ناسا

ناسا برترین دستاوردهای تحقیقاتی فضایی اش را در سال ۲۰۰۸ ( در این سال ناسا ۵۰ ساله شد) اعلام کرد؛

۱) تکمیل قریب الوقوع ایستگاه بین المللی فضایی

۲) ماموریت موفقیت آمیز فونیکس

۳) تکمیل طرح راکت فضایی آرس

۴) کشف کاهش سطح یخ های قطبی

۵) کشف دلیل روشنایی های ناگهانی آسمان

۶) کشف سیاره یی جدید در مدار ستاره یی دوردست توسط هابل

۷) تکمیل اولین آزمایش های نسل جدیدی از موتورهای راکت های فضایی

۸) شرکت در ماموریت کاوشگر ماه کشور هند

۹) مشارکت در موفقیت شناگر امریکایی در المپیک ۲۰۰۸ پکن.

● ادامه ماموریت مریخ

دو مریخ نورد «روح» و «فرصت» که در ژانویه سال ۲۰۰۴ میلادی در دو سوی سیاره سرخ فرود آمدند، سال ۲۰۰۸ وارد پنجمین سال فعالیت خود شدند. اما پیش از آن در ۴ آگوست ۲۰۰۷ (۱۳ مرداد ۱۳۸۶) کاوشگر مریخ پیمای «فونیکس» برای پژوهش در مورد وجود آب و محیط قابل زیست برای میکروارگانیسم ها روی سیاره مریخ به فضا پرتاب شد و در بهار ۲۰۰۸ در منطقه قطب شمال سیاره مریخ فرود آمد. هزینه ماموریت اکتشافی «فونیکس» بالغ بر ۳۸۶ میلیون دلار بود. سازمان فضایی فدرال روسیه، سازمان فضایی کانادا، وزارت علوم و تحقیقات اسپانیا و موسسه ماکس پلانک آلمان از جمله مراکزی بودند که در این پروژه با ناسا همکاری داشتند. «فونیکس» در این ماموریت با حفاری به عمق سنگ ها و یخ های قطب شمال مریخ نفوذ کرد تا به طور مستقیم آنها را بررسی کند. این بررسی به دانشمندان کمک خواهد کرد تا تاریخچه آب در این سیاره را بهتر بشناسند. هم اکنون علاوه بر «فونیکس» و مریخ نورد های «فرصت» و «روح» مدارگرد مریخ (MRO) بر فراز سیاره سرخ در گردش است و فضاپیمای «وایکینگ» که در دهه ۱۹۷۰ به این سیاره فرستاده شد، در سطح مریخ حضور دارد.

● برنامه های فضایی چین

فضاپیمای «شن جو۵» شامگاه ۲۵ سپتامبر به فضا پرتاب شد و سه روز بعد سالم به زمین بازگشت. در جریان این پرواز، یکی از سه فضانورد فضاپیما به نام «چای جی گان» به عنوان نخستین فضانورد چینی به راهپیمایی در فضا پرداخت. این راهپیمایی در فضا زنده از تلویزیون چین پخش شد. بذرهای گیاهانی که با خطر انقراض مواجهند، نقشه جغرافیایی ابریشمی و پرچم کشور چین اشیایی بود که فضانورد چینی هنگام راهپیمایی فضایی در دست داشت. چین پس از امریکا و روسیه، سومین کشوری است که توانسته به تنهایی فضانوردی را به فضا بفرستد. برنامه فضایی چین پس از اعزام نخستین فضانورد این کشور به مدار زمین در سال ۲۰۰۳ به شکل ناگهانی شتاب گرفت. چین از آن زمان یک سفینه سرنشین دار دیگر را نیز به مدار زمین ارسال کرد و در سال ۲۰۰۸ نیز سومین سفینه سرنشین دار خود را به مدار زمین فرستاد. کمیسیون علوم، فناوری و صنعت در دفاع ملی کشور چین در گزارش جدید خود اعلام کرده است کشور چین از نوآوری در علوم فضایی برای خدمت بهتر به اقتصاد و امنیت خود و همچنین تبدیل شدن به یک کشور نوآور و پیشرفته استفاده خواهد کرد.

● ادامه فعالیت شاتل ها

در این سال چند پرواز مهم نیز توسط شاتل ها و سفینه سایوز به ایستگاه فضایی بین المللی انجام شد. شاتل آتلانتیس پس از دو ماه تاخیر برای انجام ماموریت شماره STS-۱۲۲، ۷ فوریه از پایگاه فضایی کندی به فضا فرستاده شد و پس از انجام موفقیت آمیز مأموریت خود ۲۰ فوریه به زمین نشست. آزمایشگاه جدید سازمان فضایی اروپا به نام «کلمبوس» که ۱۰ تن وزن داشت و طی ۱۰ سال و با بودجه ۳/۱ میلیارد دلاری ساخته شده بود، به همراه خدمه آتلانتیس به ایستگاه فضایی برده شد. در این ماموریت راهپیمایی ۶ ساعت و ۴۵ دقیقه یی برای تعمیر و تکمیل بخش هایی از ایستگاه و اتصال و الحاق آزمایشگاه «کلمبوس» انجام شد. همچنین دو فضانورد اروپایی حاضر در آتلانتیس جانشین فضانوردان امریکایی و روسی حاضر در ایستگاه فضایی بین المللی شدند. در ماموریت STS-۱۲۳ شاتل ایندیور به ایستگاه فضایی رفت. «دومینیک گوری» فرماندهی ماموریت STS-۱۲۳ و «گرگوری جانسون» هدایت شاتل فضایی را بر عهده داشت. «رابرت بنکن»، «مایک فورمن» و «ریک لینهن»، «گرت رایزمن» و فضانورد ژاپنی «تاکائو دوی» دیگر خدمه شاتل فضایی ایندیور بودند. «رایزمن» در ایستگاه فضایی ماند. او جانشین «ایهارتس» (STS-۱۲۲) مامور شد که پس از اقامتی نسبتاً کوتاه در ایستگاه فضایی برای حصول اطمینان از کارکرد درست دستگاه های «کلمبوس» و اینکه دانشمندان روی زمین می توانند اطلاعات آزمایشگاه را دریافت کنند، با شاتل فضایی ایندیور به زمین بازگشت.

اما شاتل دیسکاوری هم در بامداد ۱۲ خرداد برای انجام ماموریت شمار STS-۱۲۴ از پایگاه فضایی کندی پرتاب شد و پس از دو روز به ایستگاه بین المللی فضایی متصل شد. این فضاپیما با هفت سرنشین، حامل آزمایشگاه یک میلیارد دلاری کیبو (امید) متعلق به ژاپن بود. در سی و پنجمین ماموریت دیسکاوری، فضانوردان برای نصب آزمایشگاه کیبو در چند نوبت به راهپیمایی در خارج از ایستگاه پرداختند. پیش از آن بخش نخست آزمایشگاه کیبو در ماه مارس در ایستگاه بین المللی فضایی نصب شده بود.

همچنین در مهرماه فضاپیمای سایوز با هجدهمین گروه فضانوردان به ایستگاه بین المللی فضایی متصل شد. در پرواز فضاپیمای سرنشین دار سایوز تی ام آ-۱۳ «یوری لونچاکوف» (روسیه) و «مایکل فینک» (امریکا) و همچنین «ریچارد گریوت» ششمین توریست فضایی حضور داشتند. اتصال سایوز به ایستگاه بین المللی فضایی بر اساس زمان محاسبه شده در حضور کارمندان، مهمانان و بستگان فضانوردان و خبرنگاران در مرکز هدایت پروازها که از طریق تلویزیون شاهد اتصال فضاپیما با ایستگاه بین المللی فضایی بودند، انجام شد.

● اجرام پلوتوئید

تقریباً دو سال پس از آنکه اتحادیه بین المللی ستاره شناسی (IAU) در اجلاس عمومی، پلوتون را در رده جدید سیاره های کوتوله تنزل داد، در نشست خردادماه در اسلو، این رده از سیاره های کوتوله را «پلوتوئید» نامگذاری کردند. «پلوتوئید» به اجرامی در منظومه خورشیدی گفته می شود که در مداری بزرگ تر از مدار نپتون در حال گردش به دور خورشید هستند و جرم آنها به اندازه یی است که گرانش ناشی از آن مانع از غلبه نیروهای جسم صلب بر آن می شود. «پلوتو» و «اریس» (قمر پلوتون) دو «پلوتوئید» شناخته شده هستند. در سال ۲۰۱۵ که فضاپیمای افق های نو به ناحیه کمربند کوئی پر می ر سد می توان پلوتوئید های دیگری را نیز کشف کرد. IAU که از سال ۱۹۰۰ مسوولیت نامگذاری اجسام سیاره یی و اقمار آنها را بر عهده دارد، بر نامگذاری سطوح ظاهری اجسام موجود در منظومه خورشیدی نیز نظارت دارد.

● کاوشگر ماه پیمای هند

در سال گذشته چاندرایان-۱ نخستین تصاویر سه بعدی را از فاصله صد کیلومتری کره ماه گرفت. در اکتبر ۲۰۰۸ کاوشگر ماه پیمای یک و نیم تنی هند به نام «چاندرایان -۱» که در هند ساخته شد، توسط یک موشک ساخت هند با موفقیت از پایگاه فضایی ساتیش داوان در جنوب این کشور به سوی مدار کره ماه پرتاب شد. مهم ترین ماموریت فضاپیمای چاندرایان-۱ تحقیق در مورد وجود احتمالی ذرات یخ در زیر سطح ماه به خصوص در دو قطب این کره است. برنامه فضایی هند از سال ۱۹۶۳ آغاز شد و در سال های اخیر، این کشور درصدد است با تکمیل فناوری ساخت و پرتاب ماهواره های مخابراتی از وابستگی خود به کشورهای دیگر بکاهد و وارد بازار پرسود ارتباطات ماهواره یی شود.

● کشف های تازه هابل

در بین کشفیات و تصاویر بسیار شگفت انگیز تلسکوپ فضایی هابل از دورترین اجرام کیهان، تصویر سیاره یی جدید بیشتر از همه جلب توجه کرد. ستاره شناسان در سال ۲۰۰۸ اعلام کردند تلسکوپ فضایی هابل موفق به ثبت اولین تصاویر از سیاره یی شده که در حال چرخش در مدار ستاره یی دوردست است.

● بزرگ ترین دوربین دیجیتالی

دوربین ۴/۱ میلیارد پیکسلی برای تصویربرداری از سیارک ها ساخته شد. این دوربین که از ۶۰ تراشه جداگانه ساخته شده است، روی یکی از چهار تلسکوپ طرح Pan-STARS در هاوایی نصب شده است. در سال ۲۰۱۰ با نصب و راه اندازی کامل سی سی دی های چهار تلسکوپ، رصدهای این رصدخانه آغاز می شود. با آغاز رصد این تلسکوپ عظیم تمامی سیارک های بالای ۳۰۰ متر نزدیک به مدار زمین قابل شناسایی و تصویر برداری خواهند بود.

● صدمین سالگرد انفجار تونگاسکا

دانشمندان در صدمین سالگرد برخورد شدید جسم آسمانی در منطقه تونگاسکا، این رخداد را نتیجه برخورد یک سیارک از کمربند سیارک ها (بین مشتری و مریخ) می دانند. بررسی بقایای یافت شده در محل وقوع این برخورد در دو دهه گذشته از عناصری خبر می هد که بیش از هر چیز نزدیک به ساختار سیارک ها است. صد سال پیش در ۳۰ ژوئن سال ۱۹۰۸ ساعت ۱۴/۷ صبح به وقت محلی، جرم بسیار پرنوری بر فراز آسمان سیبری دیده شد که به سرعت در حال برخورد با زمین بود. این جرم آتشین در بالای جنگلی که پوشیده از درختان سوزنی برگ بود، منفجر شد. آن زمان احتمال دادند این سنگ آسمانی ده ها متر قطر داشته و پیش از آنکه با زمین برخورد کند، در فاصله پنج تا ۱۰ کیلومتری بر فراز سطح زمین منفجر شده است. در اثر این انفجار، حدود ۸۰ میلیون اصله درخت جنگل منطقه تونگاسکا در محدوده یی به وسعت ۲۱۵۰ کیلومتر مربع سوختند. قدرت انفجار این رخداد را معادل ۱۰ تا ۱۵ مگاتن TNT (معادل امروزی ۵ ریشتر) برآورد کرده اند که حدود هزار بار قوی تر از انفجار بمب هسته یی در هیروشیما است.

● کشف اقمار جدید

با کشف قمر جدید مشتری، تعداد قمر های شناخته شده منظومه خورشیدی به ۱۲۸ افزایش یافت. انجمن نجوم کانادا در نشست سالانه خود که خردادماه برگزار شد، خبر کشف شصت و یکمین قمر سیاره مشتری را منتشر کرد. قمر جدید که با نام موقت S/۲۰۰۳ J۲۱ شناخته می شود، بیست ویکمین قمر جدید غول منظومه خورشیدی است که از آغاز سال جدید میلادی تاکنون شناسایی شده است. قمر جدید با کمک تلسکوپ ۶/۳ متری کانادا، فرانسه، هاوایی که در قله موناکی هاوایی نصب شده است، کشف شد. این قمرهای کوچک که در اطراف سیاره های غول یافت می شوند، ناشی از برخورد یک شهاب سنگ بزرگ یا یک سیارک با یکی از اقمار بزرگ این سیاره ها است. پس از مشتری، سیاره های زحل با ۳۱ و اورانوس با ۲۱ قمر شناخته شده، بیشترین اقمار منظومه خورشیدی را دارند.

● سیاره فراخورشیدی WASP-۱۲b

در آخرین ماه سال ۲۰۰۸ گروهی از ستاره شناسان به سرپرستی «لسلس هب» از دانشگاه سنت اندروز در اسکاتلند، سیاره یی فراخورشیدی را کشف کردند که بیشترین دمای سطح و کوتاه ترین دوره تناوب را دارد. سیاره فراخورشیدی WASP-۱۲b که به دور ستاره همدم خود در حال گردش است، بسیار داغ و جرم آن ۴/۱ برابر جرم مشتری است. البته سیاره های فراخورشیدی به جرم مشتری در فضا بسیار فراوانند و آنچه این سیاره را از بقیه متمایز کرده این است که در فاصله یی بسیار نزدیک (۰۲۳/۰ واحد نجومی یا سه میلیون کیلومتر) نسبت به ستاره خود به دور مداری در حال حرکت است و گردش آن تنها ۲۶ ساعت طول می کشد. همچنین این سیاره ۷۹/۱ برابر مشتری است و چگالی آن تنها ۳/۰ گرم بر سانتیمتر مکعب است. ستاره شناسان تقریباً مطمئن هستند که WASP-۱۲b کره یی جامد نیست، اما نمی دانند علت بزرگ بودن اندازه آن چیست.

شراگیم امینی