آن که طالب حقیقت بود

میلاد امام علی علیه السلام را می توان میلاد انسانیت دانست میلاد فردی که تبلور انسانیت بود و می توان از آن درس هایی برای انسانیت گرفت

میلاد امام علی(علیه السلام) را می‌توان میلاد انسانیت دانست. میلاد فردی که تبلور انسانیت بود و می‌توان از آن درس‌هایی برای انسانیت گرفت.

هرچند دانسته های ما از چنان پیشوایی اندک است، اما همین دانش عمومی که در باب زندگی ایشان وجود دارد خبر از جایگاه والایی دارد که بتوان میلادش را میلاد انسان بدانیم. میلاد حضرت امیر علاوه بر میلاد انسان تجلی ای از ایمان ناب است، ایمانی که در میان جامعه به دنبال عدالت است و انسان ها را یا برادر دینی می خواند یا برادر انسانی.

تصوری که ما امروز از انسانیت داریم با مفاهیم آزادی، عدالت، برادری و قانون گره خورده است. هر چند نباید مدرنیته و انسان گرایی امروزین را به گذشته برد اما نگاهی به تاریخ نشان می دهد آنچه به عنوان انسان غربی امروز تحقق یافته است موارد مشابهی را در گذشته داشته است. توجه به انسان و رفتاری انسانی در دوران گذشته از این رو برتابیده نمی شد و جهل حاکم روزگار تاب گوهر وجودی امام را نیاورد . نگاهی به تاریخ اسلام نشان می دهد که رفتار حضرت امیر در صدر اسلام درخششی خاص داشت. به رغم آن که پیشوای اول شیعیان از حق خود در خلافت محروم شد و حتی در شورای خلافت شرکت نیافت اما مقایسه اش با دیگران در همان عصر نشان از فضیلتی دارد که نه تنها شیعیان که حتی غیرمسلمانان نیز به آن معترف اند.

اگر انسان دارای جنبه های گوناگونی باشد حضرت امیر مصداقی تمام در این جنبه ها بوده است، گفتارش چنان ماندگار است که کردارش. اگر تاریخ بشریت را به دو جنبه عملی و نظری تقسیم کنیم، امام علی(علیه السلام) در هر دو بخش دارای برجستگی های تمام است.

نگاهی به نهج البلاغه نشان می دهد حضرت امیر درکی روشن و بی تناقض از مفهوم توحید به دست داده است. نفی توصیف از مقام الهی چنان که در ابتدای نهج البلاغه می خوانیم، بعدها در آرای فیلسوفانی در قرون وسطی و حتی فیلسوفی مانند ویتگنشتان تکرار شد.

منش سیاسی حضرت امیر چنان بود که خبر از درکی اخلاقی از سرشت قدرت می داد. حضرت امیر هیچ گاه از هر وسیله ای برای حفظ قدرت استفاده نکرد. مانند رقیبش معاویه به مکر و حیله دست نیازید و عرب را بر عجم برتری نبخشید. با گسترش فتوحات با نیروی نظامی مخالف بود، بر عملکرد اقتصادی فرماندارانش نظارت دقیق داشت و هیچ گاه حاضر نبود تا برای ماندن در قدرت، حقیقت را فدا کند. وقتی شنید به ستم، خلخالی را از پای زنی یهودی بیرون کشیده اند، مرگ مرد مسلمانی را از درد چنان ستمی به حق خواند.

رفتارش با خوارج چنان درخشان بود که همگان تحسنیش کرده اند. آزادی که امیر مومنان به خوارج داده بود بی حد می نمود. تنها تیغ ظلم کشیدن این متحجران بود که خشم علوی را برانگیخت. همواره در مقابل متحجران ایستاد و استدلال هایش برنده تر از تیغ سربازان، ایشان را منکوب کرد. تا آخرین لحظه خوارج را به صلح خواند و پس از پیروزی به درمانشان پرداخت.

باری کرامت مولای متقیان داستانی دیگر داشت. در بیان معلم شهید مرتضی مطهری ایشان گرچه امام و در عرصه عمومی الگویی برای رفتار عادلانه بودند، به لحاظ فردی نیز از شخصیتی متوازن و متعادل برخوردار بودند و کمالات انسانیت را در خود جمع کرده بودند. چه شب هایی که فقیران کوفه، ناگهان طعامی به باب خانه یافتند و چه گرسنگانی که ندانسته سیر شدند. هرچند بخشش می تواند فضیلتی فردی باشد اما بخشش ناشناسانه نشان از گذشتن از فردیت دارد. فردی که ناشناخته می بخشد، خوشنامی حاصل از بخشش را نیز می بخشد. چنین فردی از هرگونه ستایش دوری جسته است. تواضع در چنین بخششی خبر از اوج فروتنی دارد. تنها تصور از خدایی بزرگ مرتبه و خضوعی ناب و معقول می تواند رفتاری چنین بی نقص را به دنبال آورد.

صدای تیشه کارش بر نخلستان های آن روزگار داستانی تاریخی است. تلاش در راه عمران و آبادانی امیرمومنان چه در مقام شهروندی مستحق خلافت رسول خدا و در چه مقام چنین خلافتی بی پایان بود. در حالی که امروزه فردگرایی و برای خود بودن سرلوحه زندگی هایمان شده مولایمان در گرمای تند مدینه، عمران و توسعه را مد نظر قرار داده بود.

یتیم نوازی و رسیدگی به فرزندان دشمنان متوفی اش را نیز همه شنیده ایم. امام علی با این کار به ما یاد داد که دولت باید در مقام دولت نسبت به مجرم نگاهی مهربان داشته باشد. در دوره ای که چونان یزیدی روح خشن و غیرانسانی دوران را نشان می داد، امام علی(علیه السلام) والا منشی انسانی و تفکیک حساب مجرم از فرزندان و خانواده اش را یاد آور شد. برای چنین امامی حساب خصم مقتول به تیغ دولت از حساب فرزندان و خانواده نه تنها جداست بلکه دولت او را مورد حمایت نیز قرار می دهد تا فقدان پدر که دشمن دولت بود صدمه ای به آینده فرزند نزند.

آزادی سیاسی در دوران حضرت امیر بی نظیر بود. کافی است برخورد حاکمان آن دوره را با او مقایسه کنیم. وقتی طلحه و زبیر برای پیوستن به اردوگاه جمل از پایتخت خارج شدند راه برایشان باز بود. می توان نتیجه گرفت وقتی این دو صحابه مخالف قدرت، این آزادی را دارند مردمان عادی نیز می توانند چنین اختیاری داشته باشند.

در دوران خلافتش حقیقت حکمرانی می کرد و مصلحت ستمکاران جهان تابش نیاورد. در بدو خلافت وعده داده بود که عدالت برقرار کند، عدالتی که در بیشتر دوره عمر با طبقه بندی جامعه در دریافت مقرری به نفع عرب و قریش انجام شده بود.

مروری بر تاریخ نشان می دهد که سقراط نامی در یونان نیز مغضوب اصحاب دنیا شد. هر چند سقراط را موسس فلسفه خوانده اند، شباهت میان این دو بزرگ تاریخ نشان از آن دارد که هرگاه حقیقت وارد می شود باطل را بر می آشوبد و بنابراین باطل نیز با هر وسیله ای دست اندرکار حذف او می شود. اگر قدرتمندان دموکراسی یونان که نماد حقیقت در آن روزگار بودند شوکران زهر را بدو خوراندند، متحجران زمانه امیر مومنان نیز شمشیر زهرآلود بر فرق مبارکش زدند تا تقابل همیشگی جهل بر حقیقت را نشان دهند.

اما تنها رفتار فردی و اجتماعی حضرت نیست که از وی الگو ساخته است، رابطه مولای متقیان با خدا نیز مظهری از ایمان بود. «شب، هنگام عبادت از ماسوی می برید و روز در متن اجتماع فعالیت می کرد.» با ملاحظه چنین شخصیتی در تاریخ می توان به تردید کانت بر پشتوانه دینی اخلاق مردد شد. امام علی(ع) چنان با خدا بود که برخی به نادرست گمان کردند که خود خداست. حکایت نماز علی و کشیدن تیر از پایش خبر می دهد که عبادت امیر مومنان نوعی سلوک بود. عرفانش زنده بود و او عارفی در بطن جهان بود. اگر به خلافت رسید همان سادگی و تعبد ​و خضوعش در مقابل حقیقت را ادامه داد.

از این روست که می توان ولادت مولود کعبه را میلاد انسانیت دانست. امامی که به فرزندش یاد آوری می کند آنچه را برای خود می پسندی برای دیگری نیز بپسند، ندای اخلاق را در صدر اسلام و از زبان امیر مومنان می توان شنید. حضرت علی(علیه السلام) تجلی ایمان نیز بود. او فیلسوف و یا رهبری سیاسی نبود انسانی بود برای پیروی کردن، الگویی برای تکرار شدن و نزدیک شدن و در عین حال دیگران را به حقیقت می خواند و از مدح خویش ممانعت می کرد. دو روی سکه این بزرگ مرد تاریخ را از این رو می توان آشتی ایمان و انسانیت دانست. برای ایمان، انسان را حذف نمی کرد هرچند که انسان را بی ایمان نمی خواست و رفتار و جایگاهش خود تبلور این دو بود.

میثم قهوه چیان