کوری رودکی

ابوعبدالله جعفر پسر محمد رودکی سمرقندی پدر شعر پارسی است و به خاطر عظمت و اهمیت وی در شکل گیری شعر پارسی به وی آدم الشعرا نیز گفته اند

"ابوعبدالله جعفر پسر محمد رودکی سمرقندی" پدر شعر پارسی است و به خاطر عظمت و اهمیت وی در شکل گیری شعر پارسی به وی "آدم الشعرا" نیز گفته اند. وی در حدود ۲۶۰ ق۲۵۲/ خ۸۷۳/ م در روستای "پنج" در رودک از ناحیه های سمرقند زاده شد. روستای "پنج" یا "پنج ده" بعدها به "پنج شهر" تغییر نام یافت و امروزه "پنج کند" یا "پنجکنت" گفته می شود. رودکی در سال ۳۲۹ ق۳۱۹/ خ۹۴۰/ م درگذشته است.

رودکی شعرهای فراوانی سروده که به گزارشی، شمار آن ها به بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار بیت می رسیده است!

گر سری یابد به عالم کس به نیکوشاعری

رودکی را بر سر آن شاعران زیبد سری

شعر او را برشمردم: سیزده ره (=در) صدهزار

هم فزون آید اگر چونان که باید بشمری

دو مجموعه بزرگی که رودکی به نظم درآورده یکی داستان "کلیله و دمنه" است و دیگری "سندبادنامه" که هر دو از داستان های هندی بودند که در زمان ساسانیان به پارسی میانه (پهلوی) ترجمه شده و پس از اسلام برای جلوگیری از نابودی آنان، به عربی ترجمه شدند و در زمان سامانیان دوباره به پارسی برگردانده شدند. شوربختانه نزدیک به تمامی کارهای رودکی در حمله ها و تاراج های ترکان غز و مغولان و تاتاران در سده های بعدی از میان رفته است و امروزه تنها نزدیک ۱۰۵۰ بیت برای ما مانده است و آن هم مدیون واژه نامه ها و تذکره های شاعران است که نمونه هایی از شعرهایش را ضبط کرده اند. نظر رایج این است که رودکی کور مادرزاد بوده است. "سدیدالدین محمد عوفی" در "لباب الالباب" ]=مغزهای مغزها[ رودکی را کور مادرزاد (به عربی: اکمه) دانسته است و فردوسی نیز در پادشاهی انوشیروان آنجا که داستان آوردن "کلیله و دمنه" به ایران به دست برزویه پزشک را می گوید، می نویسد که در زمان سامانیان به فرمان ابوالفضل بلعمی این کتاب را رودکی به نظم کرد.

کلیله بیاورد گنجور شاه

همی بود او را نماینده راه

نبشت او بران نامه خسروی

نبود آن زمان خط به جز پهلوی

همی بود با ارج در گنج شاه

بدو ناسزا کس نکردی نگاه

چنین تا به تازی سخن راندند

ورا پهلوانی همی خواندند

چو مامون روشن روان تازه کرد

خور روز بر دیگر اندازه کرد

دل موبدان داشت و رای کیان

ببسته بهر دانشی بر میان

کلیله به تازی شد از پهلوی

بدین سان که اکنون همی بشنوی

بتازی همی بود تا گاه "نصر"

بدانگه که شد در جهان شاه عصر

گرانمایه "بوالفضل" دستور اوی

که اندر سخن بود گنجور اوی

بفرمود تا پارسی و دری

نبشتند و کوتاه شد داوری

وزان پس چو پیوسته رای آمدش

به دانش خرد رهنمای آمدش

همی خواست تا آشکار و نهان

از او یادگاری بود در جهان

گزارنده را پیش بنشاندند

همه نامه بر رودکی خواندند

بپیوست گویا پراگنده را

بسفت این چنین در آگنده را

معمولا از این بیت برداشت می شود که رودکی کور بوده است. اما به نظر من این برداشت صددرصد درست نیست و فردوسی آشکارا نگفته که رودکی کور و به ویژه کورمادرزاد بوده است. زیرا می گوید "گزارنده" و در فرهنگ دهخدا نیز برای گزارنده آمده: "اداکننده، گوینده، شرح دهنده، بیان کننده". مثلا خوابگزار یعنی کسی که تعبیر خواب می کند. شاید در این زمان رودکی پیر و بینایی اش کم بوده و باید برایش متن عربی کلیله را می خواندند و او به پارسی می سروده است.

و ناصر خسرو نیز می گوید:

اشعار زهد و پند بسی گفته ست

آن تیره چشم شاعر روشن بین

اما سمعانی در "الانساب" و یا نظامی عروضی در "چهار مقاله" حرفی از کوری رودکی نزده اند. برخی بیت های رودکی شاهد آن است که وی زمانی بینا بوده است. مثلا آنجا که از پیری و فروریختن دندان هایش شکایت می کند می گوید:

مرا بسود و فرو ریخت هرچه دندان بود

نبود دندان، لا بل چراغ تابان بود

همیشه چشمم زی زلفکان چابک بود

همیشه گوشم زی مردم سخندان بود

و یا

پوپک دیدم به حوالی سرخس

بانگک بر برده به ابر اندرا

چادرکی رنگین دیدم بر او

رنگ بسی گونه بر آن چادرا

چندی پیش به نوشته ای برخوردم مبنی بر این که "در سال ۱۹۵۶م(۱۳۳۵/ خ) دانشمندان شوروی به استخوان های رودکی دست یافتند. ستون فقرات و دنده های شاعر را شکسته یافتند و دریافتند که سر او را روی آتش نگه داشته بوده اند... که لابد این حرکت نامتعارف منجر به نابینایی او شده بود." پس از کمی جستجو دریافتم که اشاره به کار دانشمند انسان شناس/باستان شناس/جرم شناسی روسی به نام "میخاییل میخاییلویچ گراسمیف(Gerasimov Mikhail) " است که در سال ۱۹۵۶ م۱۳۳۵/ خ استخوان های رودکی را بررسی کرده و به چنین نتیجه ای رسیده است. وی هم چنین چهره رودکی را نیز بازسازی کرده است. زنده یاد استاد سعید نفیسی کتابی دارد به نام "محیط زندگی و احوال و آثار رودکی" که ابتدا انتشارات ابن سینا آن را به صورت سه جلدی در سال های ۱۳۰۹ و ۱۳۱۰ و ۱۳۱۹ خ منتشر کرد و بعد به سال ۱۳۳۶ خ۱۹۵۷/ م در تهران با افزوده ها و کاسته هایی به صورت یک جلدی درآمد. سپس در سال ۱۳۴۱ خ۱۹۶۳/ م دوباره چاپ شد و به تازگی نیز در سال ۱۳۸۲ خ۲۰۰۴/ م انشارات امیرکبیر ویرایش تازه آن را چاپ کرده است. نسخه سال ۱۳۴۱ که من خواندم با نمایه و غلط نامه ۶۸۳ صفحه است و ۱۰۴۷ بیت از شعرهای رودکی را دارد. وی در مقدمه کتاب درباره اهمیت رودکی چنین می نویسد: من به نوبت خویش و به پاس منتی که از پدر زبان نیاکان خویش دارم، و اگر هنوز بدین زبان شیوای پارسی سخن می رانم از آن است که هزار و چند سال پیش از این، ابوعبدالله جعفر بن محمد این کاخ را برافراشته است، از چند سال پیش در جست و جوی اشعار وی وقتی چند گذراندم و نزدیک چهار سال در این خدمت گذشت و اگر زندگی خویش را در این راه گذرانده بودم، باز چیزی فرو گذاشته بودم.

همچنین استاد سعید نفیسی در بخش "عقاید و افکار رودکی" پس از ۱۰ صفحه (ص ۳۹۴ تا ۴۰۳) نقل مطلب از کتاب های تاریخی مانند کتاب های "خواجه نظام الملک توسی" و "خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی" درباره گرایش احمد سامانی و اهل بخارا به اسماعیلیان، در ص ۴۰۴ جمع بندی کرده و به این کشف شوروی ها (که در همان زمان انتشار کتاب وی انجام گرفته است) نیز چنین اشاره کرده است: "این مطالب را که با یکدیگر بسنجیم بدین جا می رسیم که اسماعیلیان "نصر بن احمد" و بسیاری از درباریان وی را به طریقه خود جلب کرده بودند. ترکان ]آسیای میانه[ دربار وی خشمگین شده و می خواستند بدین بهانه وی را بکشند. پسرش نوح پدر را وادار کرده است که از سلطنت دست بکشد تا فتنه بخوابد. وی ظاهرا در ۳۲۹ ]=سال مرگ رودکی[ از سلطنت کناره گرفته است و در همان سال کسانی که با وی هم عقیده شده بودند از بزرگان دربارش کشته شده اند که از آن جمله (ابوالفضل) بلعمی وزیر معروف وی بوده است. این که رودکی با آن همه حشمت و پایگاه بلندی که در دربار نصر بن احمد سامانی داشته، در پایان زندگی از بخارا پایتخت سامانیان به زادگاه خود ده "پنج" رودک بازگشته و در آنجا از جهان رفته و در گورستان آن ده مدفون شده است، خود می رساند که وی را از دربار طرد کرده اند یا آن که او هم کشته شده است و پیکرش را به زادگاه برده و به خاک سپرده اند. اشعار سوزانی که در این زمان از دگرگون شدن روزگار و تلخ کامی پایان زندگی خویش سروده دلیل دیگری بر ثبوت این نکته است.

چنانکه اشاره رفت، در همان قبرستان پنج رودک که گفته اند وی را در آنجا به خاک سپرده اند، در این اواخر استخوان های او را یافته اند و آثاری در آن ها دیده شده است که می رساند در واقعه آزار و شکنجه و کشتار اسماعیلیه در بخارا وی را نیز زجر داده و چهره اش را به اخگر فروزانی فرو برده و یا جسمی گداخته در چشم هایش فرو کرده و او را کور کرده اند. در آن موقع مقاومت سخت کرده و استخوان پشتش شکسته است. پس کوری وی مادر زاد نبوده است." از نظر تاریخی نیز باید دانست که سامانیان خود را نوادگان بهرام چوبین، اسپهبد و شاه ساسانی می دانستند و تلاش فراوانی برای زنده سازی تمدن و فرهنگ ایران می کردند. در زمان نصر ابن احمد (۳۰۱ تا ۳۳۱ ق) که زمان نوزایش (رنسانس) یا رستاخیز فرهنگی ایران بود برای مخالفت با خلیفه های عباسی بغداد، به شیعیان اسماعیلی توجه و لطف زیادی شد و اسماعیلیان با آزادی به تبلیغ مذهب خود می پرداختند و می دانیم که خلیفه های فاطمی مصر نیز اسماعیلی بودند و دشمن خلیفه های سنی عباسی در بغداد. همان طور که در بالا گفته شد ترکان آسیای میانه که سنی متعصب بودند و خیلی زیر تاثیر خلیفه بغداد، بر نصر احمد سامانی شوریدند و نصر مجبور شد کناره بگیرد و ترکان نیز به کشتار اسماعیلیان - که به آنان قرمطی می گفتند - پرداختند. گویا رودکی نیز جزو اسماعیلیان بوده و بدین خاطر شکنجه یا کشته شده است. رودکی شعری در مدح ابوالفضل بلعمی وزیر نصر احمد سامانی دارد که در مصرعی می گوید: "کاندر جهان به کس مگرو جز به فاطمی". این وزیر بزرگ نیز در جریان مزبور کشته شد. "معروفی بلخی" نیز این مصرع رودکی را تضمین کرده است:

از رودکی شنیدم استاد شاعران:

"کاندر جهان به کس مگرو جز به فاطمی"

پس از برافتادن سامانیان، این قرمطی کشی را سلطان محمود غزنوی - که پدرش از سرداران ارتش سامانیان بود و خود او نیز مانند پدرش ترک سنی متعصب بود و خود را غلام خلیفه بغداد می دانست - ادامه داد.