ادبیات و اخلاق

كمتر استاد, شاعر و ادیبی را می توان یافت كه به سراغ تاریخ بیهقی نرفته باشد این كتاب, سرشار از لطایف و ظرایف زبان فارسی است و راهنمای بزرگی برای بسیاری از اهل ادب شده است زبان این كتاب چنان قدرتمند و محكم است كه توانسته است تأثیرات شگرفی بر نویسندگان و شاعران قرن های پس از خود بگذارد علاوه بر این, تاریخ بیهقی منبعی عظیم برای محققان و مورخان نیز به شمار می رود این همه باعث می شود كه درباره این كتاب, نوشته های فراوانی منتشر شود و زوایای گوناگون آن به بحث گذاشته شود

مقاله زیر نگاهی دارد به جایگاه این كتاب در میان اهل نظر و نیز طرح برخی موضوعاتی كه بیهقی در كتاب خود به آنها توجه دارد.

«خواجه ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی دبیر فاضل و مشهور دربار غزنویان كتابی در شرح تاریخ آل سبكتكین از آغاز دولت آن خاندان تا اوایل سلطنت سلطان ابراهیم بن مسعود داشت كه اكنون قسمتی از آن در دست و به تاریخ بیهقی مشهور است. ابوالفضل بیهقی در سال ۳۸۵ در قریه حارث آباد بیهق ولادت یافت و بعد از كسب فضایل در نیشابور، به دیوان رسایل محمودی راه جست و در خدمت خواجه بونصر مشكان به كار پرداخت و همچنان در خدمت سلاطین غزنوی به سر می برد تا در زمان عزالدوله عبدالرشید كه در سال ۴۴۱ سلطنت یافته بود، چندی صاحب دیوانی انشاء كرد لیكن به تهمت حاسدان معزول و محبوس شد. در سال ۴۴۳ كه طغرل كافر نعمت بر عبدالرشید خروج كرد و او را كشت، بسیاری از خادمان درگاه را در قلاع محبوس ساخت و از آن جمله بیهقی را از حبس سلطان و یا به قولی از حبس قاضی غزنین بیرون آورد و به زندان قلعه فرستاد. بیهقی بعد از رهایی از زندان گویا باقی عمر را در انزوا به سر برد تا در سال ۴۷۰ هجری بدرود حیات گفت.» (تاریخ ادبیات در ایران،دكتر ذبیح الله صفا ج دوم، ص ۹۱- ۸۹)

اهمیت تاریخ بیهقی بر كسی پوشیده نیست. این كتاب هم در زمینه تاریخ و هم در باب ادبیات فارسی از كتب گران سنگ و از گنجینه های نفیس علمی و هنری محسوب می گردد؛ به طوری كه به لحاظ دارا بودن ارزش های ادبی در دانشگاه ها هم تدریس می شود. با همه اینها نباید تصور كرد كه ارزش های این كتاب تنها در موضوعات تاریخی و ادبی است. دكتر خلیل خطیب رهبر با نقل قولی از مرحوم استاد دكتر فیاض در اهمیت این كتاب در باب علم جغرافی چنین می نویسد:«از این كتاب برای روشن كردن مجهولات جغرافیایی قدیم می توان استفاده های شایان كرد.»(همان، ص بیست و چهارم، ج۱)

در این كتاب نفیس ما با نویسنده ای سروكار داریم كه هم مورخ است و هم ادیب. او چون داستان سرایی شیواسخن، در نهایت بلاغت و استادی به روایت داستان و ذكر حوادث و وقایع تاریخی می پردازد. او در این كار هرگز از اصول علمی تاریخ نگاری عدول نمی كند و حقایق تاریخی را فدای داستان پردازی نمی گرداند. وی همچون پیكرتراشی زبردست كه از تخته سنگی مستعد پیكره ای زیبا می تراشد، از حوادث و وقایعی كه واجد جذابیت اند داستان های دلكشی می آفریند كه بر دل و جان مخاطب جان آگاه چنان تأثیری می گذارد كه گذشت زمان را هیچ گزندی بر آن نیست.ادبیات آینه زمان است و نویسنده ای چون بیهقی با اشراف كامل به این موضوع اثری آفریده است كه بازتاب آرزوها و ناامیدی ها، شادی ها و غم ها، اشك ها و لبخندها، سرخوردگی ها و سرافرازیها و شكست ها و پیروزی های مردم زمانه اش می باشد.اطلاعاتی كه تاریخ بیهقی ارایه می كند چنان طیف وسیعی دارد كه مایه حیرت هر مخاطبی می گردد. این كتاب علاوه بر اطلاعات ادبی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اطلاعاتی را در زمینه های تخصصی تر مانند مدیریت مالی در اختیار خواننده قرار می دهد كه بسیار حائز اهمیت است. برای مثال نحوه پرداخت بیستگانی سپاهیان، نحوه مصادره اموال، حواله كردن برات و نحوه دریافت مالیات از جمله آنهاست. یكی از جالب ترین این اطلاعات در تقاضای پسر كاكو از سلطان مسعود آمده است. پسر كاكو از امیر می خواهد كه اخذ مالیات از سپاهان را از طریق مقاطعه به او بسپارد و این همان چیزی است كه امروزه به شكلی كامل تر تحت عنوان مزایده در سراسر دنیا رواج دارد.

«چون پسر كاكو را سر به دیوار آمد و بدانست كه به جنگ می برنیاید، عذرها خواست و التماس می كند تا سپاهان را به مقاطعه بدو داده آید.»(همان، ص ،۷۳۳ ج ۲)

دكتر خلیل خطیب رهبر نیز به نقل از كتاب فن نثر در ادب فارسی اثر استاد دكتر خطیبی ضمن برشمردن اختصاصات سبكی دوره غزنوی و سلجوقی اول و توضیح آنها در پایان آن می نویسد:

«نثر پارسی در این دوره هنوز شیوه نثر مرسل را دنبال می كند لفظ با معنی برابر است و معانی از هم دور نمی افتد. نه به اسلوب قدیم ساده است و نه به سبك دوره بعد (دوره عزنوی و سلجوقی دوم) فنی و متكلف.

شاید بتوان نثر این دوره را با در نظر گرفتن مفهومی كه از نثر خواسته می شود؛ در شمار رساترین و روان ترین آثار منثور در تاریخ تطور نثر فارسی دانست و اگر نثر دوره قبل (دوره سامانی) را نثر ساده و مرسل بنامیم؛ می توانیم نثر این دوره (دوره غزنوی و سلجوقی اول) را به مقام مقایسه، نثر مرسل عالی بخوانیم.» (همان، ص بیست و نهم، ج۱)

دكتر ذبیح الله صفا در باب نثر پارسی از اواسط قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری قمری در كتاب تاریخ ادبیات در ایران پس از تحلیلی موجز تاریخ بیهقی را هم ردیف سیاست نامه در دسته آثار نثر مرسل قرار می دهد.

---