هنر و فرهنگ در چهارراه تمدن ها

یک بار در جمع دولت, رییس وقت بانک مرکزی دکترشیبانی با ذوق و شوق بسیار به سویم آمد او درباره فیلمی از مجید مجیدی پرس وجو می کرد و دنبال اطلاعات بود طبیعی بود که بپرسم, رییس بانک مرکزی چرا باید چنین پرسش هایی داشته باشد, اما منتظر نماند و خودش گفت که در اجلاس روسای بانک های مرکزی جهان چند نفر از مقام های اقتصادی کشورها به او مراجعه کرده و موفقیت سینمای ایران را تبریک گفته اند

یک‌بار در جمع دولت، رییس وقت بانک مرکزی دکترشیبانی با ذوق و شوق بسیار به سویم آمد. او درباره فیلمی از مجید مجیدی پرس‌وجو می‌کرد و دنبال اطلاعات بود. طبیعی بود که بپرسم، رییس بانک مرکزی چرا باید چنین پرسش‌هایی داشته باشد، اما منتظر نماند و خودش گفت که در اجلاس روسای بانک‌های مرکزی جهان چند نفر از مقام‌های اقتصادی کشورها به او مراجعه کرده و موفقیت سینمای ایران را تبریک گفته‌اند. شب قبل فیلم برگزیده‌ای از مجید مجیدی در مهم‌ترین شبکه‌های تلویزیونی کشور میزبان به نمایش درآمده بود. گروهی در کشورمان موفقیت‌های هنر ایرانی را در جهان به نگاه سیاسی نسبت می‌دهند و معتقدند که این آثار به دلیل ارایه چهره سیاه از ایران جایزه می‌گیرند. این نگرش کم و بیش در همه دوره‌ها هوادارانی داشته است، اما به نظر می‌رسد کسانی که چنین نگاهی را ترویج می‌کنند نسبت چندانی با هنر ندارند و اعتماد و شناخت‌شان از فرهنگ و هنر ایران بسیار اندک است. چند سال پیش به مناسبت ۲۵ سالگی انقلاب اسلامی می‌خواستیم از هنرمندان برگزیده‌ای که بیش‌ترین موفقیت‌ها را داشته‌اند، تقدیر کنیم.

دو نفر بیشترین جوایز را از جشنواره‌های جهانی گرفته بودند: عباس کیارستمی و مجید مجیدی. مجیدی بیشترین جوایز داخلی را نیز از آن خود کرده بود. جدا از اینکه چنین نسبت‌هایی را به چنین شخصیت‌هایی نمی‌توان داد، این پرسش را نیز می‌توان مطرح کرد که چگونه ممکن است کسانی که جوایز ملی‌شان نیز اینقدر بالاست، در جشنواره‌های خارجی به دلیل سیاه‌نمایی جایزه گرفته باشند؟ در سال‌های اخیر این نگاه کمابیش اصلاح و از جهاتی منزوی شده است. واکنش عمومی به موفقیت اخیر فیلم اصغر فرهادی نشان داد کسانی که موفقیت هنر ایرانی در دنیا را به حساب سیاه‌نمایی می‌گذارند، اندکند. البته برخورد هنرمندان ایرانی در واکنش به موفقیت‌شان نیز در این امر تاثیر زیادی دارد. هنرمندان ایرانی به‌رغم اینکه با محدودیت‌های زیادی روبه‌رو هستند، وقتی در چنین جایگاهی قرار می‌گیرند، خود را در نقش سفیران ملت می‌بینند. آن چند جمله کوتاه اصغر فرهادی هنگام گرفتن جایزه اسکار، در زمانه‌ای که عده‌ای بر طبل جنگ می‌کوبند، در اصلاح تصویر ایرانیان به مراتب از بسیاری اقدامات سیاسی و دیپلماتیک موثرتر و کارسازتر بود. نکته جالب درباره فیلم «جدایی نادر از سیمین» این است که این فیلم نه تنها در ایران با استقبال مردم و حتی جشنواره‌های دولتی و غیردولتی روبه‌رو شد که در جهان نیز با استقبال مردمی مواجه گردید. این فیلم پیش از اینکه در جشنواره‌ها کشف و دیده شود، در سینماهای کشورهای مختلف تماشاگران فراوانی یافت. جالب است عده‌ای که در ماجرای «اشغال وال‌استریت» از صدای مردم حرف می‌زنند، این همه تماشاگری را که فیلم «جدایی نادر از سیمین» را پسندیده‌اند، مردم نمی‌دانند و آن را به سیاست نسبت می‌دهند. اگر مردم جهان بیش از حکومت‌هایشان برای ما اهمیت داشته باشند، قطعا موفقیت‌هایی از این دست نیز برایمان ارزش و اعتبار بیشتری خواهد یافت. پیش از این در عرصه هنرهای دیگر نیز موفقیت‌هایی نصیب ایرانیان شده است. در هنرهای تجسمی یا تئاتر نیز هنرمندان ایرانی به موفقیت‌هایی دست یافته‌اند. این هنرمندان در واقع بیشتر کوتاهی‌های مسوولان را در این زمینه جبران کرده‌اند. به‌رغم تفاوت دولت‌ها، حضور در عرصه‌های جهانی کمابیش یکی از دغدغه‌های مدیریت‌های فرهنگی در دوره‌های مختلف بوده است. حضور در این عرصه‌ها به اشکال مختلفی برای فرهنگ و هنر ایران ممکن است؛ مشارکت در عرصه مدیریت سازمان‌های جهانی، مانند یونسکو، آیسسکو و کنفرانس اسلامی و... حضور موثر در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های جهانی و شرکت در بازار فرهنگ و هنر که در سطح جهانی شتابی فزاینده گرفته و می‌رود، از بازیگران اول صحنه تجارت جهان شود. بسیاری از سیاست‌ها و راهکارهای این مهم در سند برنامه چهارم توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی گنجانده شده است، هرچند کمتر به اجرای آن اندیشیده‌اند. افزون بر همه اینها باید توان و ظرفیت تعامل، گفت‌وگو و مبادله داشته باشیم. بخشی از ظرفیت گفت‌وگو، تعامل و مبادله به توانایی ما در تولید آثار هنری ارزشمند و مورد توجه برمی‌گردد، اما بخشی از آن منوط است به اصلاح نگرش و درک ما نسبت به هنر، شناخت‌مان از هنر تنومند و پرشاخ‌وبرگ ایران زمین و همچنین شناخت‌مان از روابط جهانی، تا بتوانیم با حضور در ایوان و پیشخوان فرهنگ و هنر جهان نقش‌آفرینی داشته باشیم. ایران به دلیل قرار گرفتن در موقعیت ممتاز و ویژه‌ای که از آن می‌توانیم به چهار راه تمدن‌ها یاد کنیم در شرایط و احوالی است که محل تلاقی چند تمدن مهم جهانی است. قرار گرفتن در چنین موقعیتی خودبه‌خود امکانی را در اختیارمان قرار می‌دهد که شاید در نگاه نخست بر ما آشکار نباشد، اما بسیار تاثیرگذار است. ماهاتیر محمد معمار مالزی جدید در جلسه‌ای می‌گفت: «ایران می‌تواند نقش، جایگاه و اهمیتی که در جاده ابریشم تاریخی داشت در جاده ابریشم جدید که مبتنی بر فرهنگ و فناوری اطلاعات است، داشته باشد» تجربه‌ها نشان داده است که ما هرجا با تکیه بر این ظرفیت‌ها و سرمایه‌های انسانی‌ها به عرصه آمده‌ایم، موفقیت‌ها کسب کرده‌ایم. برای موفقیت نیازی به هزینه‌های هنگفت نیست. بسیاری از آثاری که موفق شده‌اند، اتفاقا آثاری هستند که در چارچوب سرمایه‌گذاری‌های معمولی داخل کشور و با تکیه بر همین عوامل، سامان‌گرفته‌اند. به هر حال ما نسبت به بسیاری از کشورهای جهان مزیت‌هایی داریم که به‌رغم محدودیت‌ها و موانع، ما را در نقش‌آفرینی در فرهنگ جهان یاری می‌کند. این مزیت‌های نسبی آگاهانه یا ناخودآگاه در تولید و آفرینش هنری ما نقش دارد. «تئو آنجلو پولوس» کارگردان بزرگ یونان که چندی پیش درگذشت، سال‌های پیش به ایران سفر کرد، دیداری با او داشتم. او در این دیدار موفقیت سینمای ایران را به پشتوانه تاریخی فرهنگ و هنر شکوهمند این سرزمین مرتبط می‌دانست. با نگاهی به فیلم‌های ایرانی، شاید در نگاه اول چندان با حرف او موافق نباشیم، اما اگر دقیق‌تر فکر کنیم، آیا جایگاه فعلی ما، طرز فکر امروز ما و نگاه ما به انسان، اخلاق و جهان بدون گذشته‌ای که از سر گذرانده‌ایم، می‌توانست شکل بگیرد؟