تبیین چالشها و فرصتهای جهانی شدن برای نظام تعلیم و تربیت ایران

جهانی شدن در ابعاد سه گانه خود آموزش و پرورش را تحت تأثیر قرار می دهد در بعد اقتصادی با گسترش دیدگاههای نئو لیبرالیسمی ۱۵ p ۱۹۹۹ Delong باعث خصوصی سازی مدارس, قطع هزینه های عمومی درجهت تجهیز مدارس و باعث خود گردانی اقتصادی مدارس و نهایتا آموزش و پرورش می شود

جهانی شدن بعنوان یك فرایند گریز ناپذیر در قرن بیست و یكم در ابعاد سه گانه خود (اقتصادی ،سیاسی و فرهنگی ) آموزش و پرورش را دستخوش تغییر و تحول می نماید ،از این رو شناسایی ویژگیها و آثار این فرایند بر آموزش و پرورش (و به عبارتی جهانی شدن تعلیم و تربیت) یكی از وظایف اصلی هر نظام تعلیم و تربیت و از جمله نظام آموزش و پرورش ایران می باشد. در این میان می توان به پیامدهای اقتصادی جهانی شدن برای نظام آموزش و پرورش از جمله توجه بیشتر بر آموزشهای فنی و حرفه ای و استفاده بیشتر از تكنولوژی اطلاعات ،و پیامدهای بعد سیاسی جهانی شدن از جمله كمرنگ شدن نظارت و تسلط دولت و حكومت بر نظام تعلیم و تربیت و پیامدهای بعد فرهنگی جهانی شدن از جمله ترویج فرهنگ غرب و كمرنگ شدن ویژگیهای بومی و به مخاطره افتادن هویت ملی و ارزشهای دینی در برنامه های درسی مدارس اشاره کرد. از طرفی می توان به برقراری ارتباطات فرهنگی بیشتر و شناخت سایر فرهنگها به عنوان فرصتهای پیش روی تعلیم و تربیت اشاره کرد. بنا براین دیدگاه جهانی شدن فرصتها و چالشهایی را برای نظام تعلیم و تربیت به طور عام و برای ایران بطور خاص پدید می آورد. كه با بهره گیری از این فرصتها و با شناخت بهتر چالشها می توان به حفظ میراثهای فرهنگی و اعتلای نظام تعلیم و تربیت در راستای جهانی شدن پرداخت .تبیین و تحلیل این فرصتها و تهدید ها از جمله اهداف این مقاله است.

● مفهوم شناسی جهانی شدن:

روند تحولات در قرن بیستم در دهه ۱۹۷۰ میلادی وارد مرحله جدیدی شد و در اواسط دهه ۱۹۸۰ تقریباً در تمامی زمینه ها نشان خود را بر جای گذاشت . در دهه ۱۹۸۰ برای اشاره به این دگرگونی ها مفاهیمی چون جامعه صنعتی و فرامدرن (پست مدرن ) به كار می رفت ، اما در دهه ۱۹۹۰ میلادی مفهوم جهانی شدن رایج گردید و به مفهوم مسلط در دوران معاصر تبدیل شد . به گونه ای كه امروزه همه چیز با رجوع به این مفهوم مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می گیرد . در ظاهر امر ، جهانی شدن یعنی ره سپردن تمامی جوامع به سوی جهانی وحدت یافته كه در آن همه چیز در سطح جهانی مطرح و نگریسته می شود . اما در واقع، جهانی شدن به معنای آزادی مطلق كسب و كار ، برداشته شدن تمامی موانع برای جریان یافتن سهل و آسان سرمایه و نفوذ آن در تمامی عرصه ها و حركت روان اطلاعات ، امور مالیه ، خدمات و بالاخره تداخل فرهنگ ها آنهم به سوی یكسان شدگی و یكدستی است که تمامی این امور در مقیاسی جهانی رخ می دهد (ایران زاده , ۱۳۸۰,ص۱۶ ) .

در علم معانی بیان جهانی شدن فرایند كوتاه كردن فاصله ها ،تغییر در تجارب زمانی و ارائه امور با ماهیت جهانی است .((RIZVI,۲۰۰۰.p.۵۹ به عبارت دیگر هر گونه رویداد فنی ، روانشناختی ، اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی كه گستردگی منافع ورویه ها را ورای قلمروهای جا افتاده تقویت نماید هم منشا وهم مبین فرایندهای جهانی شدن است.(صادقی ،۱۳۷۸.ص .۴۳)كه با این ملاحظات می توان جهانی شدن را از واژه هایی چون یكپارچگی جهانی ,عمومیت , غربی سازی ومحلی كردن متمایز دانست (اختری, ۱۳۷۸.ص.۱۲۴) .

جهانی شدن، مرزها و هویتها را كمرنگ تر میكند ،به مردم، كالاها ، اطلاعات ، عادتها ، هنجارها و نهادها توجه می کند و به مرزها اجازه جابه جایی میدهد .از آنجا كه نمی توان مرزهای نفوذناپذیری درمقابل اشاعه اندیشه ها و كالاها ایجاد كرد بنابر این جهانی شدن در بلند مدت به هر حال استیلا خواهد یافت ،پویشهای مرزگشای جهانی شدن دقیقا به این دلیل بارزتر میشود كه طی دهه های گذشته گسترش فراوان امكانات ،منافع و بازارها زمینه بالقوه رواج عالمگیر آنها را فراهم ساخته است .انقلاب كشاورزی و بعدازآن دگرگونیهای عصر صنعتی و فرا صنعتی در شمار منابع اصلی تقویت كننده فرایند جهانی شدن هستند.

شكی نیست كه وجه اصلی جهانی شدن و آنچه مایه موافقت و مخالفتها است وجه اقتصادی آن است و از این رو به جا است كه ابتدا با سرچشمه های اقتصادی آن آشنا شویم. جهانی شدن در واقع بخشی از فرایند تاریخی تكامل اجتماعی است و به زعم عده ای ناشی از ماهیت و ذات رشد سرمایه، تلاش برای بقاء و كسب بازارهای جدید و سود آور و نیاز به صدور سرمایه از بازارهای اشباع شده به بازارهای بكر و بلقوه می باشد كه این انتقال سرمایه تبعات مثبت و منفی بسیاری برای كشورهای عقب مانده ودر حال توسعه دارد ،به طور كلی میتوان گفت مبنای اقتصادی جهانی شدن نئو لیبرالیسم اقتصادی است (قاسمی ،۱۳۸۰.ص.۵۳) .

جهانی شدن جنبه های واضح سیاسی هم دارد. جهانی شدن در بعد سیاسی باعث رشد عملكرد های فرا ملی ,رشد محلات و شهرهای جهانی كه عملكردهای جهانی را ایجاد می كند ,كاهش اثر ابزارهای سیاسی حكومت , كاهش اقتدار حكومت و بطور كلی پیدایش فضای سیا سی جدید است . در بعد فرهنگی و اجتماعی كه عمده ترین وجه تعارض وتقابل در فرایند جهانی شدن است مهاجرت و فرار مغزها افزایش می یابد كه این عامل باعث تغییر شكل جمعیت شناختی كشورهای جهان می شود.البته جهانی شدن فرهنگ اصطلاح تأویل پذیری است كه از آن تعبیراتی متفاوتی ارائه شده است.یعنی میان كسانی كه به مساله جهانی شدن فرهنگ پرداخته اند اتفاق نظر وجود ندارد عده ای آن را پدیده ای محتوم دانسته و نظر داده اند كه دیر یا زود باید در برابر آن سر تسلیم فرود آورد و پذیرای آن شد برخی دیگر گفته اند كه جوامع در قبول یا رد آن آزادند واختیار دارند كه درباره آن تصمیم بگیرند.

آنهایی كه جهانی شدن را امری جبری دانسته اند اظهارداشته اند كه جهانی شدن به اقتضای تحولات اقتصادی ، سیاسی ، علمی و گسترش ارتباطات در عصر حاضر رخ نموده است و كشورها لاجرم باید خود را با آن هماهنگ سازد براساس چنین برداشتی باید پذیرفت كه فرهنگی خاص , سلطه خود را بر اخلاق ، هنر ، اقتصاد ، سیاست و نیز رفتارهای فردی و جمعی انسانها اعمال خواهد كردو جهان سرانجام صاحب فرهنگی یكسان خواهدشد. اما كسانی كه از جهانی شدن تفسیری سلطه جویانه ندارد براین باورند كه جهانی شدن به معنی سیطره یك فرهنگ خاص برجهان نیست بلكه چون انسانها همگی عضو جامعه جهانی هستند , باید به مسائلی كه جامعه جهانی با آن دست به گریبان است بیاندیشند و برای رفع تنگنا ها و دشورایهایی كه بشریت با آن روبروست همكاری كنند اینان ضمن قبول كثرت گرایی فرهنگی به عنوان یك واقعیت , گفتگوی میان تمدنها ، تفاهم فرهنگی ، دستیابی به ارزشهای مشترك ،احترام متقابل ، مشاركت بین المللی و نیز شكیبایی را تجویز می كنند درهمین زمینه عده ای گفته اند كه شكل گیری فرهنگ جهانی به افول اضمحلال فرهنگهای ملی ومنطقه ای نمی انجامد . زیرا فرهنگهای بومی دارای نظام ارزشی قدرتمندی هستند وفرهنگ جهانی نمی تواند این فرهنگها را در خود هضم كند اگر فرهنگی درحال افول است علت آن به ضعف درونی آن فرهنگ مربوط می شود تا به ظهور یك فرهنگ جهانی( محسن پور , ۱۳۷۹). به هر ترتیب جهانی شدن در بعد فرهنگی دارای تاثیرات بسیا رمهمی است كه هر جامعه و فرهنگی جهت حفظ و ارتقا ی خود در میان سایر فرهنگها باید آنها را شناخته تا بتواند از جهانی شدن به عنوان یك فرصت بهره گیرد. از جمله این اثرات می توان به رشد تفاهمات بین المللی، افزایش ارتباطات و اطلاعات در سطح جهانی ,كمرنگ شدن اثرات فرهنگ بومی و افزایش تاثیر فرهنگهای غیر بومی اشاره کرد.

بطور كلی با توجه به ابعاد مختلف جهانی شدن وتغییرات سیاسی ،اجتماعی،اقتصادی ناشی از آن كشورهای مختلف جهان برای سازگاری با تغییرات حاصل از روند جهانی شدن باید دست به ابتكار عمل بزنند آنها با پیش بینیها و تخمینهای خود برخورد با آسیبهای احتمالی پیش رو را هر چه بیشتر كاهش داده و ورود به كوران جهانی شدن را تا حد امكان نرم وروان می سازند ،این سازگاریها در سه سطح فرا ملی ،ملی وفردی باید لحاظ شود. درسطح فرا ملی باید به توسعه یك نوع كنترل جهانی به منظور حل مسائل ومشكلات جهانی رو كرد،در سطح ملی دولتهای محلی جایگاه و برنامه ویژه ای را باید داشته باشند و نهایتا درسطح فردی می بایست توجه داشت كه مشكلات موجود دارای همبستگی بالایی با آموزش و پرورش هستند. به بیان دیگر آسیبهای فردی جهانی شدن ناشی از نداشتن منابع آموزشی كافی ونیز نداشتن آگاهی و دانش لازم برای راه حلهای بالا بردن امنیت فردی است (سلیمی ،۱۳۷۹.ص.۱۴) .البته تغییر و اصلاح آموزش و پرورش منطبق با منطق جهانی شدن نیازمند اقداماتی است که خود دال بر تاثیر پذیری آموزش و پرورش از جهانی شدن است، از جمله: اصلاح هدفهای کلی و هدفهای عینی در برنامه درسی، بسط محتوای آموزش جهانی به آن اندازه که در برنامه درسی منعکس شود،تقاضا برای برنامه درسی آموزش جهانی برای گروههای درون مدرسه ای و گروهای اجتماع بیرونی Hendrix.۱۹۹۸.p.۲۸) )،حرکت به سوی یادگیری مادام العمر برای همه،حرکت به سوی آموزش از راه دور و یادگیری پراکنده و حرکت به سوی نهادینه کردن استفاده از شبکه های ارتباطی در آموزش و پرورش( ۱۴۵.p.۲۰۰۰.Brunne ).

● جهانی شدن و آموزش و پرورش(فرصتها و تهدیدها)

جهانی شدن در ابعاد سه گانه خود آموزش و پرورش را تحت تأثیر قرار می دهد . در بعد اقتصادی با گسترش دیدگاههای نئو لیبرالیسمی(۱۵.p.۱۹۹۹.Delong) باعث خصوصی سازی مدارس, قطع هزینه های عمومی درجهت تجهیز مدارس و باعث خود گردانی اقتصادی مدارس و نهایتا آموزش و پرورش می شود .تربیت افرادی كه بتوانند به دنبال سود فردی خود باشند محوریت می یابد ودر همین راستا آموزشهای فنی و حرفه ای اهمیت بیشتری پیدا می كند. در بعد سیاسی با كمرنگ شدن نقش حكومتهای ملی ـ محلی وایجاد حكومت جهانی واحد ،تناسب بین اهداف ومحتوا و روشهای تربیتی با نیازهای جامعه محلی- ملی در کاهش می یابد و آموزشها شكل غیر بومی وجهانی یافته و باعث جهت گیری نظام تعلیم و تربیت به سمت تربیت شهروند جهانی می گردد .البته با توجه به رشد عملكرد های فرا ملی در نتیجه جهانی شدن، شناخت سایر فرهنگها و زبانها ضرورت می یابد .

بعد دیگر جهانی شدن یعنی بعد فرهنگی با توجه به آنچه قبلا ذكرشده مهم ترین ومؤثرترین بعد از نظر تأثیرگذاری بر نظام آموزش و پرورش می باشد. جهانی شدن باعث نفوذ ارزشهای فرهنگها سایر جوامع در جامعه می شود . همچنین رشد پدیده مهاجرت باعث ایجاد كلاسهای چند فرهنگی و اهمیت یافتن یاد گیری برای با هم زیستن و استلزامات خاص آن كه شامل یادگیری شناخت خویشتن , قائل شدن احترام برای دیگران و آموختن حس مسئو لیت و همكاری با دیگران است، می گردد .

آموزش وپرورش دركشور ما به عنوان یك جامعه اسلامی برای مواجهه با این فرایند اجتماعی، سیاسی و فرهنگی وظایف مهمی را به عهده دارد تا بتواند فرهنگ قومی و مذهبی خود را حفظ نماید. این مقاله به تبیین فرصتها و چالشهای ناشی از جهانی شدن برای آموزش و پرورش ایران پرداخته می پردازد و از آنجا كه آموزش و پرورش بیشتر جنبه فرهنگی _اجتماعی دارد, علاوه بر بررسی ابعاد سیاسی و اقتصادی بیشتر بر ابعاد فرهنگی جهانی شدن تاكید می شود، تا با روشن شدن فرصتها و چالشهای ناشی از این فرآیند بتوانیم به شیوه های درست حفظ فرهنگ و ارزشهای اسلامی دست یابیم. بنابراین این مقاله در صدد پاسخ گویی به سئوالات ذیل می باشد :

۱- فرصتها ی ناشی از پدیده جهانی شدن برای نظام تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران کدامند؟

۲- تهدیدهای پدیده جهانی شدن برای نظام تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران کدامند؟

در پاسخ به سئوال اول می توان به فرصتهایی که جهانی شدن برای تعلیم و تربیت بوجود می آورد به شرح زیر اشاره كرد :

۱-استفاده از جدیدترین اطلاعات در آموزش و پرورش ایران:

دانش‌آموزان‌ قرن‌ بیست‌ و یكم‌ عضو جامعه‌ سازمان‌ یافته‌ای‌ هستندكه‌ نیازمند آموزش‌ مهارت‌های‌ سازماندهی‌ گروههای‌ رسمی‌ و غیر رسمی‌ در راستای‌ رشد درك‌ فناوری‌ و بهره‌گیری‌ از آن‌ در تنظیم‌ خط‌ مشی‌ها و سیاست‌های‌ آموزشی‌ می‌ باشند. شهروندان‌ آتیه‌ نیازمندند كه‌ برنامه‌ زندگانی‌ خودشان‌ را با خط‌ مشی‌های‌ نوگرایانه‌ از یك‌ سو و رعایت‌ اصول‌ ارتقای‌ كیفیت‌ یادگیری‌، كمك‌ به‌ ایجاد برابری‌ آموزشی‌ و اعتلای‌ اثر بخشی‌ از سوی‌ دیگر هماهنگ‌ نمایند. شهروندانی كه توانایی تهیه لوازم مربوط به اینترنت را دراختیار دارند، به راحتی می‌توانند اطلاعات روزآمد را از آن سوی جهان دریافت دارند ودر همان حال اطلاعاتی نو تولید كرده و در اختیار مخاطبان خود قرار دهند. رسانه‌های الكترونیك جدید مرزها را شكسته است اطلاع‌رسانی به شیوهٔ جدید سبب شكستن انحصار رسانه‌های داخلی شده و افراد را قادرمی‌سازد منبع اطلاعاتی خویش را تعیین كنند. و با افزایش سرعت اطلاع رسانی و استفاده بیشتر از تكنولوژی پیشرفته ارتباطات باعث ایجاد فرصتهای بیشتر و مناسب تر جهت رسیدن آموزش و پرورش ایران به اهداف خود می باشد .(كرمی پور ،۱۳۸۱.ص.۵۲).

منابع:

۱-ایران زاده ,سلیمان .جهانی شدن و تحولات استراتژیك در مدیریت و سازمان ,مركز آموزش مدیریت دولتی ,۱۳۸۰.

۲-باقری, خسرو ، تربیت‌ دینی‌ در برابر چالش‌ قرن‌ بیست‌ویكم، مجموعه‌ مقالات‌ تربیت‌ اسلامی، ج‌ ۳، قم، مركز تربیت‌اسلامی، ۱۳۷۹.

۳- براندا, واتسن.تدریس‌ مؤ‌ثر تربیت‌ دینی، ، ترجمه‌ و تلخیص‌ بهرام‌ محسن‌پور، مجموعه‌ مقالات‌ تربیت‌ اسلامی‌ شماره‌ ۳، قم، مركز تربیت‌ اسلامی‌ ۱۳۷۹.

۴- صداقت، پرویز, سرگذشت‌ جهانی‌شدن‌ و زمینه‌های‌ آن‌ ماهنامه‌ بورس، اردیبهشت‌ ۱۳۷۹.

۵-قاسمی ، علی حسین ، جهانی شدن ، بایدها ونبایدها . سمینارجهانی شدن واطلاع رسانی . دانشگاه فردوسی مشهد . پاییز ۱۳۸۰.

۶-كرمی پور ,محمد رضا .آموزش متناسب با عصر اطلاعات .تكنولوژی آموزشی .فروردین ۱۳۸۱.

۷-محسن پور، بهرام . نقش تعلیم وتربیت دربرخورد با جهانی شدن فرهنگ مدرنیته ، فضای علمی پژوهشی جلد هشتم . شماره ۳و۴ ، پاییز و زمستان ۱۳۷۹.

۸- یونسكو . ملبورن ، آموزش وپرورش برای قرن ۲۱. گروه مترجمان ، تك نگاشت ۲۷

۱-Brunner.j(۲۰۰۰)Globalization and the future of education.Santiago.Chile.

۲-Delong.B(۲۰۰۲)Globalization and Neolibralism.New york.

۳-Coghburn.D(۲۰۰۳)Globalization,knowledge,education and training in the information age.London.

۴-Hendrix.J(۱۹۹۸)Globalizing the curriculum.the clearinghouse.proquest education journals.london.

۵-Hinchcliff, John (۲۰۰۰)Cross-Roads of the New Millennium. Proceedings of the Technological Education and National Development (TEND) Conference ۲nd, April ۸-۱۰, , Abu Dhabi, United Arab Emirates.

۶—Young.T (۲۰۰۱) Interreligious and intercultural Dialouge In The Mediterian Area During a period of globalization, prospects.

۷- Rizivi , fazal.(۲۰۰۰) Globa liza tion and education.Educational theory . vol ۵۰ .

مرضیه عالی ؛ کارشناس ارشد تعلیم و تربیت

---