ارزش شناسی ـ بخش ۱۰

بررسی رابطه مفهوم ارزش با هنجار

۵) ارزش و هنجار

در تمام جوامع بشری طیف نامحدود امکانات موجود در هر بخش از زندگی، از اشکال مختلف سلام و تعارف کردن گرفته تا انواع متفاوت لباس پوشیدن، فرهنگ را می‌سازند. راه‌های گوناگونی وجود دارد که مردم مثلا از نظر شکل لباس در جامعه ظاهر شوند: پوشیدن کت و شلوار معمولی، اورکت سربازی و شلوار خاکی، شلوار جین و پیراهن آستین کوتاه، کفش‌های مختلف، لباس‌های تنگ یا گشاد، لباس‌های نازک یا ضخیم، لباس‌های معمولی و غیره؛ اما هر جامعه‌ای بعضی از این لباس‌ها را پذیرفته‌ و بقیه را طرد کرده یا حداقل نسبت به کسانی که انواع نامقبول را می‌پوشند به طریقی واکنش نشان می‌دهد.

معیار داوری در مورد رفتار صحیح یا نرمال، هنجارهای اجتماعی (Social norms) یعنی مقررات رسمی یا غیررسمی تعیین کننده رفتار در یک وضعیت مشخص‌اند. این مقررات آن چنان پذیرفته و درونی شده‌اند که به ندرت متوجه وجود آن‌ها می‌شویم، مگر آن‌که توسط شخص یا گروهی شکسته شده باشند. انحراف از هنجارهای اجتماعی به طور طبیعی مجازات‌هایی را به دنبال خواهد داشت. مجازات قانون شکنان بر اساس اهمیتی که جامعه برای هنجار شکسته شده قائل بوده است تعیین می‌گردد و شامل طیف گسترده‌ای از درهم کشیدن چهره در مقابل شخصی خاطی تا اعدام قانون‌شکنان است. (رفیع‌پور، ۱۳۷۸)

۱ـ۵) مفهوم هنجار:

هنجار یکی از مفاهیم مرکزی و هسته‌ای جامعه‌شناسی است و در کلیه شئون زندگی انسان وجود دارند و هنجارها به اندازه‌ای زیادند که حتی یک دانشمند جامعه‌شناس متبحر و با وقوف نیز به همه آن‌ها اشراف ندارد. وقتی ما یک دوست یا آشنا را ملاقات می‌کنیم، به او سلام می‌دهیم، با او دست می‌دهیم و گاه روبوسی می‌کنیم و ... .

تمام این قواعد و ضوابط رفتاری، هنجار هستند. شیوه‌ی سلام کردن، تعارف و احترام، غذاخوردن، لباس پوشیدن و ... . در مجموع هر بخش از رفتارهای انسان که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به دیگر انسان‌ها مربوط می‌شود مبتنی بر «هنجار» است.

در زندگی فردی نیز هنجارها وجود دارند (طرز عبادت فردی، طرز غذا خوردن فردی و ...). هنجار یک نوع قاعده، شیوه رفتار اجتماعی در فعالیت‌های مشترک و کنش‌های متقابل و همچنین در زندگی فردی است.

هنجار واژه‌ی معادلی است که برای کلمه norm به کار برده می‌شود. نرم (norm) از زبان لاتین و یونانی و به معنی «مقیاس» است، به این مفهوم که هر جزئی بخواهد در یک شبکه کلی‌تر قرار بگیرد، باید با آن شبکه هماهنگ و مقیاسش با آن متناسب باشد. برای نمونه هنگامی که بخواهیم در محیطی کار کنیم، مجموعه‌ای از قواعد از نوع لباس پوشیدن تا طرز کار کردن و صحبت کردن و ... رعایت می‌شود؛ همچنان‌که هنگامی می‌خواهیم در یک ارکستر سازی بنوازیم، باید نت‌ها و آلات موسیقی کاملا رعایت شود وگرنه آهنگی ناخوشایند به گوش خواهد رسید. اگر بخواهیم وارد دانشگاه یا یک مدرسه در حوزه شویم، باید قاعده‌های رفتاری را دقیقا رعایت کنیم. اگر بخواهیم کتابی بنویسیم یا کلاسی را اداره کنیم باید قواعدی را رعایت کنیم. اگر انسان‌ها این قواعد را رعایت نکنند معمولا مورد اعتراض دیگران قرار می‌گیرند. بنابراین نرم اجتماعی چند مشخصه دارد:

ـ قاعده و استاندارد رفتار اجتماعی

ـ رعایت کردن اکثریت

ـ مجازات در صورت عدم رعایت

در نتیجه این سه عامل است که هنجار در واقع یک دستورالعمل رفتار اجتماعی یا به قول دارندرف و دیگران یک گرامر اجتماعی می‌شود. با این تفاسیر در تعریف social norm می‌توان این تعریف را ارائه داد که نرم اجتماعی (هنجار اجتماعی) عبارت است از:

ـ مقیاس و قاعده‌ای برای رفتار و تنظیم روابط

ـ که اکثریت از آن پیروی می‌کنند

ـ و پیروی نکردن از آن مجازات درپی دارد.

(رفیع پور، ۱۳۷۸).

۲ـ۵) هنجارها و ضمانت‌های اجرایی:

ما اغلب از قواعد اجتماعی یا هنجارها پیروی می‌کنیم، زیرا در نتیجه اجتماعی شدن، این کار برای ما به صورت عادت درآمده است. برای مثال قواعد مربوط به زبان را در نظر بگیرید، استفاده از زبان به معنای دانستن انواع مختلف قواعد دستور زبان و گفتار است. بیشتر اوقات ما صرفا از این قواعد استفاده می‌کنیم بی‌ آن‌که لزوما توجهی به آن‌ها داشته باشیم، زیرا آن‌ها را در اوایل دوران کودکی یاد گرفته‌ایم. تنها زمانی که بعدا می‌کوشیم به یک زبان خارجی تسلط پیدا کنیم درمی‌یابیم که حتی برای این‌که بتوانیم جملات ساده را به طور صحیح صحبت کنیم باید قواعد زیادی را یاد بگیریم.

ما اغلب با این اعتقاد که رفتاری را که هنجارها دربر می‌گیرند موجه است، آگاهانه از هنجارهای گوناگون پیروی می‌کنیم. این موضوع در مورد هنجارهای رفتار عبور و مرور صدق می‌کند. رانندگان می‌پذیرند که باید قواعدی را مانند راندن در سمت صحیح خیابان یا توقف در هنگامی که چراغ راهنمایی قرمز است، رعایت کنند. زیرا اگر اکثریت رانندگان بیشتر اوقات از این گونه قواعد پیروی نمی‌کردند، خیابان‌ها حتی از آن‌چه اکنون هستند، بسیار خطرناک‌تر می‌شدند. هم‌چنین اکثریت رانندگان می‌پذیرند که نوعی محدودیت سرعت برای حفظ یکدیگر، دوچرخه سواران و عابران پیاده ضروری است. اما اتومبیل سواران معدودی دقیقا این محدودیت‌ها را محترم می‌شمارند. احتمال دارد اگر بدانند یا حدس بزنند که یک اتومبیل پلیس در نزدیکی آن‌ها است در چارچوب این محدودیت‌ها رانندگی می‌کنند، اما به محض این‌که مطمئن شوند که پلیسی دیده نمی‌شود، بسیاری از رانندگان سرعت‌شان را خیلی بیشتر از حداکثر قانونی افزایش خواهند دارد. این مثال ما را به سوی برخی جنبه‌های مهم هم‌نوایی و کج‌روی معطوف می‌سازد. همه هنجارهای اجتماعی با ضمانت‌های اجرایی (sanction) همراه هستند که از آن‌ها در مقابل ناهم‌نوایی حمایت می‌کنند. (گیدنز، ۱۳۸۱). ضمانت اجرایی، هر واکنشی از سوی دیگران نسبت به رفتار یک فرد یا گروه است که هدفش تامین اطاعت از هنجار معینی باشد. در واقع ضمانت‌های اجرایی نوعی شیوه پاداش یا تنبیه است که شکل‌های رفتار مورد انتظار جامعه را تقویت می‌کند. (گیدنز،۱۳۸۱) ضمانت‌های اجرایی به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود:

۱) مثبت: یعنی دادن پاداش برای هم‌نوایی رفتار

۲) منفی: یعنی تنبیه برای رفتاری که هم‌نوایی نمی‌کند.

۳) رسمی (formal sanctions): ضمانت اجرایی رسمی در جایی وجود دارد که گروه معینی از مردم یا سازمانی که وظیفه‌اش تامین اطاعت از مجموعه هنجارهای خاصی است، وجود داشته باشد.

۴) غیررسمی (informal sanctions): ضمانت‌های اجرایی غیررسمی واکنش‌های کمتر سازمان یافته و بیشتر خود به خودی نسبت به ناهم‌نوایی هستند.

انواع اصلی ضمانت اجرایی رسمی در جوامع امروزی ضمانت‌های اجرایی‌ای هستند که در نظام کیفری‌ای که دادگاه‌ها و زندان‌ها نماینده آن‌ هستند، مشاهده می‌شوند. بدیهی است پلیس سازمانی است که مسئول آوردن متخلفین به پای میز محاکمه و حبس احتمالی آن‌هاست. بیشتر تخلفات رانندگی با جریمه یا از دست دادن گواهینامه کیفر داده می‌شوند؛ این مجازات‌ها برای تامین این‌که رانندگانی که دانسته از مقررات راهنمایی سرپیچی می‌کنند، کاملا مراقب پلیس باشند کافی است. جریمه، حبس یا اعدام در کل انواع ضمانت‌های اجرایی رسمی منفی هستند. ضمانت‌های اجرایی رسمی مثبت برای پاداش دادن به رفتارهای مربوط به عبور و مرور زیاد نیستند، اگرچه گاهی پاداش‌های "مهارت در جاده" یا "رانندگی خوب" برای برانگیختن اطاعت از قوانین و مقررات به رانندگان داده می‌شود. اما ضمانت‌های اجرایی رسمی مثبت در بسیاری از حوزه‌های دیگر زندگی اجتماعی یافت می‌شود. برای مثال دادن مدال شجاعت برای نبرد، درجه یا دیپلم به نشانه موفقیت علمی، یا پاداش برای اجرای نقش برجسته در رویدادهای ورزشی. (گیدنز، ۱۳۸۱).

ضمانت‌های اجرایی غیررسمی، مثبت یا منفی، از ویژگی‌های معمولی همه زمینه‌های فعالیت اجتماعی است. ضمانت‌های اجرایی مثبت شامل آفرین گفتن به کسی، لبخندی حاکی از قدردانی نسبت به شخصی یا دستی به شانه او زدن است. نمونه‌های ضمانت‌های اجرایی غیر رسمی منفی، سخن گفتن به شیوه‌ای توهین‌آمیز، سرزنش کردن و یا دوری جستن از فرد معینی است. اگرچه ضمانت‌های اجرایی رسمی معمولا از ضمانت‌های اجرایی غیررسمی برجسته‌تر و نمایان‌ترند، اما ضمانت‌های اجرایی غیررسمی در تامین هم‌نوایی نسبت به هنجارها اهمیت اساسی دارند. به دست آوردن تایید خانواده، دوستان و همکاران، یا تمایل به احتراز از مورد تمسخر واقع شدن، شرمنده شدن یا مورد قبول قرار نگرفتن، اغلب بیش از پاداش‌ها یا تنبیه‌های رسمی بر رفتار مردم تاثیر می‌گذارد.

۳ـ۵) انواع هنجارها:

آگبرن و نیمکوف هنجارها را به دو دسته تقسیم می‌کنند:

۱) نهادین (institutionalized norms)

هنجارهای نهادین آن‌هایی هستند که با آگاهی از نهادهای مهم اجتماعی مخصوصا نهادهای حکومتی و دینی ناشی شده‌اند، مانند قوانین و مقررات اجتماعی.

۲) نانهادین (norms non – institutionalized)

هنجارهای نانهادین آن‌هایی هستند که خود به خود در جریان زمان از زندگی اجتماعی برخاسته‌اند. مانند رسم‌ها، میثاق‌ها، آداب ، تشریفات ، شعائر ، شیوه‌های قومی و سنت‌های اجتماعی (آگبرن و نیمکوف، ۱۳۸۰).

دکتر فرامرز رفیع‌پور، جامعه‌شناس برای تقسیم‌بندی هنجار ضابطه‌هایی در نظر می‌گیرد و بر این اساس تقسیم‌بندی‌ای از هنجارها ارائه می‌دهد که در زیر به آن می‌پردازیم.

هنجارها را بر اساس میزان آگاهی افراد جامعه از کارکرد و علت آن به سه دسته تقسیم می‌کنند:

۱) عادات (habits)

۲) آداب و رسوم (custom)

۳) قوانین و مقررات (قراردادهای اجتماعی)

این تقسیم بندی به ماکس وبر (۱۹۲۰ ـ ۱۸۶۴) برمی‌گردد که به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:

۱) عادات (habits):

بسیاری از قاعده‌مندی‌های رفتار اجتماعی فقط در پی عادت و تکرار به وجود می‌آیند وبر (weber) این‌ گونه قاعده‌مندی‌ها را عادت می‌نامد. انسان‌ها در هنگام پیروی از این گونه هنجارها، عموما آگاهی و وقوف ندارند و اگر از آن‌ها پرسیده شود که چرا آن کار را انجام می‌دهند و به چه دلیل از آن هنجار پیروی می‌کنند یا جوابی ندارند که بدهند یا این‌که می‌گویند: «چون همه این کار را می‌کنند» مثلا چرا وقتی آقایان یکدیگر را می‌بینند با هم دست می‌دهند و ... .

۲) آداب و رسوم (custom):

ماکس وبر آداب و رسوم را در مقابل عادات از این طریق محدود می‌کند که مردم مدت بیشتری به آن عمل کرده‌اند. در صورتی که از مردم پرسیده شود که چرا آن‌ها این کار را انجام می‌دهند آن‌ها برای رفتارشان استدلالی، هر چند نه متقاعد کننده و بیشتر توجیه کننده ارائه می‌دهند. مثلا چرا مردم برای فرزندان‌شان نام می‌گذارند و به آن‌ها شماره و عدد نمی‌دهند؟

۳) قوانین، مقررات و قراردادهای اجتماعی:

به باور ماکس وبر یک نوع قاعده‌مندی و هنجار است که به صورت منطقی ـ هدفمند برای تامین خواسته‌ها و اهداف و منافع مردم تدوین می‌شود و نوعی ضمانت و تضمین اجرا از طریق مجازات‌های رسمی دارند. مثلا قوانین ازدواج، قوانین مالکیت، خرید و فروش و اجاره و ... . فرض ماکس‌وبر بر این است که مردم به این نوع هنجارها وقوف دارند.

هنجارها بر اساس ضابطه‌ میزان درونی شدن هنجار، به دو دسته تقسیم می‌شود:

الفـ) درونی

بـ) بیرونی

(رفیع‌پور، ۱۳۷۸)

ماکس وبر در کار کلاسیک خود درباره مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، وقتی درباره «نظم» و «نظم مشروع» در جامعه صحبت می‌کند، به این مساله نیز می‌پردازد و می‌نویسد:

«در واقع جهت‌گیری و تطبیق رفتار انسان‌ها با یک نظم اجتماعی و رعایت آن به طبع با انگیزه‌های بسیار متفاوت صورت می‌گیرد. اما این واقعیت که در کنار انگیزه‌های دیگر نظم اجتماعی حداقل از نظر بخشی از مردم به عنوان رفتاری خوب و سرمشق گرفته و یا احساس وظیفه درونی در نظر گرفته می‌شود که می‌بایست رعایت شود؛ طبعا این شانس و احتمال را افزایش می‌دهد که رفتار بر آن اساس تطبیق داده و جهت‌گیری شود، آن هم اغلب به میزان بسیار قابل توجه».

به عبارت دیگر حداقل بخشی از رفتار انسان‌ها مبتنی بر هنجارهای درونی است که انسان را از درون موظف می‌سازد تا آن هنجارها را رعایت نماید و این یک علت اساسی نظم اجتماعی است.

وبر در ادامه می‌گوید: «آن گونه نظم اجتماعی که صرفا مبتنی بر انگیزه‌های عقلانی هدفمند باشد عموما بسیار ناپایدار است. انسان رفتار خود را با آن نوع نظم مبتنی بر آداب و رسوم تطبیق می‌دهد و در اکثر موارد رفتار درونی او را تعیین می‌کند.»

ماکس وبر هنگامی‌که به ضمانت مشروعیت نظم اجتماعی می‌پردازد، در واقع هنجارهای درونی و بیرونی را مشخص‌تر و آن‌ها را نیز دسته‌بندی می‌کند. او معتقد است که «نظم اجتماعی» از دو طریق به دست می‌آید:

الفـ) کاملا درونی و آن هم از طریق:

۱) کاملا احساسی و عاطفی: یعنی انسان‌ها از طریق پیوند‌های احساسی خود را وقف یا موظف به پیروی از هنجارها می‌بینند.

۲) عقلانی ارزشی: در پی اعتقاد به اعتبار مطلق ارزش‌های عقلانی و به عنوان‌ نهایی‌ترین ارزش‌هایی که انسان موظف است از آن‌ها پیروی نماید،‌ مانند ارزش‌های مثبت از آداب و رسوم یا ارزش‌های دیگر.

۳) مذهبی: در پی اعتقاد به ارتباط بین رفتار صادقانه و پیروی از فرائض (از یک طرف) و کسب موهبات االهی (از طرف دیگر). یعنی انسان برای کسب موهبات الهی و مورد عنایت قرار گرفتن از جانب او، از دستورات و هنجارها پیروی می‌کند.

بـ) از طریق انتظارات از پیامدهای خاص بیرونی:

به طور مثال از طریق حفظ یا کسب منافع و انتظارات خاص.

▪ هنجارهای درونی:

هنجارهایی هستند که ما آن‌ها را درونی کرده‌ایم و کسی به ما درباره آن قاعده و دستوری نمی‌دهد و ما خود به خود بدون احساس اجبار بیرونی، از درون خود را موظف به پیروی از آن می‌دانیم و با میل خود آن‌ها را رعایت می‌کنیم. این‌گونه هنجارها که بخش اعظم زندگی خصوصی و اجتماعی ما را دربر می‌گیرد عموما از لحاظ میزان آگاهی و رسمی بودن در حد کم تا متوسط هستند. رفتن به مجلس ختم با لباس سیاه، مراسم ختم، مراسم سوگواری مذهبی، مراسم ازدواج، شیوه‌ غذا خوردن، شست‌و‌شو و طهارت، عبادت، سلام کردن و ... از این نوع هنجارها هستند. این هنجارهای درونی شده بسیار فراتر از عادات و آداب و رسوم هستند.

نکته بسیار مهم این است که با این‌که بیشتر این هنجارهای درونی در هیچ جا نوشته نشده‌اند و مجازات‌های رسمی و مشخص نیز برای آن وجود ندارد، افراد خود را بسیار ملزم به پیروی از آن‌ها می‌دانند، زیرا اگرچه مجازات‌های آن‌ها غیررسمی است (مثل پوزخند، تمسخر، انگشت‌نما کردن، طرد کردن و منزوی کردن) اما تاثیر این مجازات‌ها عموما قوی‌تر از بسیاری از مجازات‌های رسمی سنگین است زیرا:

ـ اولا: نیاز به آبرو و عزت نفس را خدشه‌دار می‌کند.

ـ ثانیا: روابط اجتماعی انسان با گروهی که در آن زندگی می‌کند را دچار اختلال می‌کند.

بنابراین فشار هنجاری همواره به صورت احساس اجباری نیست، بلکه عموما بدون وقوف با یک نوع میل درونی نیز همراه است. این فشار تا آن اندازه زیاد است که گاه انسان به خاطر آن حاضر است از جانش هم بگذرد.

▪ هنجارهای بیرونی:

هنجارهایی هستند که از بیرون، نه به طور خودجوش از بین خود مردم، بلکه از جانب یک قدرت مافوق برای اعضاء جامعه به صورت نوشته در قالب قوانین و آیین‌نامه‌ها تعیین می‌شوند، بدون آن که اعضاء جامعه همه در تعیین آن هنجارها مشارکت جمعی داشته باشند. منظور از مشارکت مردم در تعیین آن هنجارها این نیست که یک عده از برگزیدگان، هنجارهایی را تعیین کنند و در پایان آن را به رای بگذارند یا در قالب یک قطع‌نامه قرائت کنند و مردم تکبیر بگویند. مشارکت مردمی به معنی آن است که مردم از ابتدا در بحث‌های مربوط به لزوم تعیین هنجار، دخالت کامل داشته باشند و قبل از تعیین هنجار، زمان زیادی به بحث و جدل درباره نیاز و اهمیت هنجار گذاشته شود تا وحدت نظر ایجاد و سپس در قالب نظرخواهی از مردم، هنجار مذکور به عنوان قانون وضع گردد. از این طریق یک هنجار به هنجار درونی تبدیل می‌گردد و ضمانت اجرایی آن بسیار بالا می‌رود، به طوری که نیاز به کنترل نیروی انتظامی و صرف هزینه زیاد برای آن ندارد. دستور اجباری بستن کمربند ایمنی اتومبیل مثالی از هنجار بیرونی است. هنجارهای بیرونی، از بالا و تحمیلی هستند و معمولا مردم از آن‌ها تخطی می‌کنند.

بر اساس مدت زمان پایداری، هنجارها به دو دسته تقسیم می‌شوند:

ـ پایدار

ـ ناپایدار

از نظر زمانی برخی از هنجارها عمر طولانی دارند تا جایی که عمر آن‌ها از عمر انسان‌ها و یا حتی چندین نسل بیشتر است و برخی دیگر بسیار کوتاه و زودگذرند. مد (mode) از نوع هنجارهای زودگذر و سنت (tradition) از نوع هنجارهای پایدارتر است. اگر یک هنجار برای مدت طولانی (چند نسل) بماند به سنت تبدیل می‌شود و به تدریج جزئی از فرهنگ می‌شود. هنجارهای کوتاه مدت، بیشتر از نوع هنجارهای با آگاهی کم هستند.

هنجارها را بر اساس تعداد پیروان آن نیز می‌توان طبقه‌بندی کرد. برخی از هنجارها فقط در گروه‌های کوچک‌تری رایج‌اند و برخی دیگر در کل جامعه یا گروه‌های بزرگ‌تر. هم‌چنین برخی از هنجارها جنبه الزامی بالایی ندارند مانند طرز غذا خوردن و برخی دیگر بسیار الزامی‌اند مثلا زنا نکردن.

هنجارها را به هنجارهای رسمی و غیررسمی نیز طبقه‌بندی کرده‌اند. (رفیع پور، ۱۳۷۸)

تدوین: مختار نائیجی

دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران

خبرنگار علوم اجتماعی سرویس مسائل راهبردی ایران