حرکت های دانشجویی در ایران

نگاهی به روند تکوین گفتمان های حاکم بر فعالیت های دانشجویی

هر عمل دانشجویی الزاما به معنی و منزله جنبش دانشجویی و مشارکت در آن نیست. ممکن است در جامعه‌ای سالیان سال دانشجو و دانشجویانی وجود داشته باشند و به عمل دانشجویی نیز اشتغال داشته باشند لکن هیچ گاه در آن جامعه جنبش دانشجویی شکل نگیرد و در جوامع مشابه آن گاه و بیگاه شاهد جنبش دانشجویی باشیم. برای فهم هرچه بهتر این نکته بایستی توجه داشت که در عمل‌های جمعی که دانشجویان به آن دست می‌زنند واژگان متفاوتی می‌توان به کار برد.گاهی صرفا شاهد تحرکات دانشجویی هستیم و برخی مواقع حرکت‌های دانشجویی و مبارزات آنها برای موضوع خاصی شکل می‌گیرد و در زمان فعالیت‌های محدود درون دانشگاهی اتفاق می‌افتد. هیچ کدام از این موارد را به طور کلی نمی‌توان جنبش دانشجویی نامید ولی قطعا در زمره عمل دانشجو قرار می‌گیرد. البته برخی از آنها می‌تواند مقدمه‌ای برای جنبش دانشجویی باشد. سازمان‌های دانشجویی، سندیکاهای دانشجویی یا اتحادیه‌های دانشجویی نیز نوع دیگری از عمل جمعی سازمان یافته دانشجویی هستند، بدون اینکه یک جنبش دانشجویی باشند. با این تفاسیر نتیجه می‌گیریم جنبش‌‌های دانشجویی پدیده‌های نادر و موردی و در مجموعه و سلسله فعالیت‌ها تحرکات،‌ حرکات و مبارزات دانشجویی در جوامع مختلف هستند. مقولاتی مثل جنبش‌های دانشجویی در مقیاس تاریخ هریک از جوامع پدیده‌های کمیابی به حساب می‌آیند. در سرزمین انقلاب ‌خیزی همچون فرانسه تنها یک جنبش دانشجویی در تاریخ ثبت شده است. جنبش دانشجویی ۱۹۶۸ این کشور، در حالی است که در سرزمین انقلاب‌گریزی نظیر انگلستان آن هم نیز وجود ندارد. هرچند که برخی از جنبش‌های دانشجویی از اواخر دهه ۱۹۶۰ شکل گرفتند و نشانه‌‌هایی از آن را در سایر کشورها از جمله ژاپن، برزیل، آلمان و ... می‌توان جستجو کرد. با در نظر گرفتن همه این موارد باید تصریح کنیم که جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثی نیست. ما در کشورمان فعالیت‌های دانشجویی زیادی را حداقل در نیم قرن اخیر تجربه کرده‌ایم که از فراز و نشیب‌های بسیار مهم برخوردار بوده است. در مجموع بررسی جنبش دانشجویی در ایران خصوصا از سال‌های ۱۳۲۰ هجری شمسی به این سو، نکات مهم و مولفه‌های عبرت‌آموز بسیاری را در اختیار دانشجویان قرار می‌دهد که احیانا قصد دارند این تکاپو و جنب و جوش را از مجرای سالم و سازماندهی شده آن پیش بگیرند.

● حرکت‌های دانشجویی در ایران

۱۶ آذر ۱۳۳۲ عده‌ای از دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به سفر نیکسون، معاون وقت رئیس جمهور آمریکا دست به تظاهرات و تجمع زدند. نیروهای نظامی گارد شاهنشاهی با در پیش گرفتن خوی وحشیانه‌ای به درون دانشگاه حمله کردند و با گلوله بستن دانشجویان حاضر در صحنه، سه نفر ازآنها را کشته و عده زیادی را مجروح ساختند. این روز از آن پس روز دانشجو نام گرفت ولی آیا قبل یا بعد از این جریان اتفاقی مشابه با این شرایط و با محوریت نقش دانشجویان صورت گرفته بود؟

پاسخ این سوال منفی است. فعالیت‌های دانشجویی در ایران از ۱۳۱۳ و با تاسیس دانشگاه تهران خود را در سطح جامعه بروز داده و تا به امروز نیز ادامه داشته است. اما مروری گذرا بر این وقایع و اتفاقات نیز در جای خود حائز اهمیت است:

الف) جنبش دانشجویی قبل از پیروزی انقلاب

پس از تاسیس دانشگاه تهران در ۱۳۱۳ برخی اعتصابات خود انگیخته مانند اعتصابات دانشجویان دانشسرای عالی در ۱۳۱۴ برای اعتراض به شرایط استخدام پس از پایان و اعتصاب دانشجویان دانشکده فنی در ۱۳۱۵ به عنوان اعتراض به کمبود امکانات فنی و درخواست بهبود برنامه درسی و بویژه تغییر دکتر حسابی رئیس دانشکده فنی دانشگاه تهران و اعتصاب دانشجویان دانشکده پزشکی در سال ۱۳۱۸ در اعتراض به تصمیم دولت برای اعزام تمام فارغ‌التحصیلان دانشکده پزشکی به خدمت نظام برای رفع احتیاجات ارتش مهمترین حرکت‌های اعتراض دانشجویی تا پایان سلطنت رضاشاه بود. این اعتصابات با موفقیت به پایان رسیدند هرچند که در اعتصاب دانشجویان دانشکده پزشکی پلیس چند تن از دانشجویان را دستگیر کرد که تا شهریور ۱۳۲۰ در زندان ماندند.

پس از شهریور ۱۳۲۰ و اشغال کشور توسط نیروهای بیگانه و کناره‌گیری رضاشاه از سلطنت آزادی‌های سیاسی نسبی به وجود آمد. در سال ۱۳۲۳ در چند دانشکده اتحادیه‌های دانشجویی تشکیل گردید که به فعالیت‌های صنفی می‌پرداختند. با ایجاد احزاب سیاسی و شدت گرفتن رقابت‌ها میان جناح‌های مختلف سیاسی اتحایه‌های صنفی دانشجویی نیز به تدریج تحت تاثیر فضای سیاسی حاکم بر جامعه قرار گرفتند و فعالیت سیاسی نیز علاوه بر فعالیت‌های صنفی معمول گردید.

در سال ۱۳۲۵ دانشجویان دانشگاه به یک اعتصاب عمومی در اعتراض به دستکاری و دخالت دولت در انتخابات مجلس دست زدند. اما این حرکت اعتراض دانشجویی با اعزام گروه‌های قداره‌کش و اوباش مزدور که از سوی حزب دموکرات قوام، نخست‌وزیر وقت، تجهیز شده بودند ضرب و شتم دانشجویان و برهم زدن اجتماع آنها به شدت سرکوب گردید. در ۱۴ بهمن ۱۳۲۷ که موضوع نفت در مجلس مطرح بود نیز دانشجویان در دانشگاه تهران در یک تظاهرات خیابانی از دانشگاه تا میدان بهارستان راهپیمایی کرده و در برابر مجلس به تظاهرات پرشوری پرداخته و خواستار الغای امتیاز نفت گردیدند. اکثریت دانشجویانی که در فعالیت سیاسی شرکت داشتند و در اتحادیه‌های دانشجویی عضو بودند دانشجویان رادیکال و شاید بتوان گفت چپ‌گرا بودند. گرایش دانشجویان و به طور کلی روشنفکران به این قبیل تفکرات در دهه ۱۳۲۰ بسیار چشمگیر بود. برای مقابله با این گرایش رادیکال نخستین انجمن اسلامی دانشجویان به رهبری مهدی بازرگان در سال ۱۳۲۳ در دانشگاه تهران تشکیل شد.

بعدها انجمن‌های مشابهی در شهرهای مشهد، شیراز و تبریز نیز تشکیل شد. پس از ۱۵ بهمن ماه ۱۳۲۷ و هجوم پلیس و نیروهای امنیتی به دفاتر اتحادیه‌های کارگری و روزنامه‌های جناح چپ و حزب توده، اتحادیه‌های دانشجویی نیز تا مدتی فعالیت‌های سیاسی قابل ملاحظه‌ای نشان نمی‌دهند و تنها گاهی به فعالیت‌های صنفی می‌پردازند. (مانند اعتراض دانشجویان ساکن کوی دانشگاه تهران به وضع نامساعد شرایط زندگی در کوی دانشگاه در آبانماه ۱۳۲۸)

با ظهور جنبش ملی کردن نفت و روی کار آمدن حکومت ملی دکتر مصدق فعالیت‌های سیاسی دانشجویان دوباره آغاز می‌گردد. در تاریخ ۱۵ خرداد ماه ۱۳۲۹ سازمان سراسری دانشجویان دانشگاه تهران با شرکت سازمان‌های دانشجویی دانشکده‌های مختلف دانشگاه تشکیل می‌شود. با توجه به اوج‌گیری جنبش ملی شدن نفت در این زمان این سازمان علاوه بر فعالیت‌های صنفی، فرهنگی، هنری، ورزشی به فعالیت سیاسی می‌پردازد و در واقع از این زمان به عنوان بخشی از جنبش ملی کردن نفت و بهتر است بگوییم جنبش ضدامپریالیستی و دموکراتیک مردم ایران در می‌آید. جنبش دانشجویی تا کودتای نظامی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که به سقوط حکومت ملی دکتر مصدق و سرکوب احزاب و سازمان‌های سیاسی و اخراج و زندانی شدن رهبر آن سازمان دانشجویی انجامید آزادانه فعالیت می‌کرد اما پس از کودتا نیز مبارزات دانشجویان متوقف نگردید و شدت بیشتری به خود گرفت. ۵ روز پس از کودتا دانشجویان دانشگاه تهران به حمایت از مصدق و برخی دیگر از رهبران جبهه ملی به اعتراض برخاستند. تظاهرات دیگری در ۲۱ آبان۱۳۳۲ ‌ در اعتراض به تجدید رابطه با انگلیس که به درگیری و زد و خورد شدید با پلیس منجر شد صورت گرفت. در ۱۶ آذر همان سال نیز همانطور که در ابتدا به آن اشاره شد نیروهای نظامی به تظاهرات دانشجویان در درون دانشگاه حمله کردند و دانشجویان دانشکده فنی را به رگبار مسلسل بستند که عده زیادی از آنها مجروح و سه نفر کشته شدند و بدین ترتیب روز دانشجو این‌گونه بر سینه تاریخ ایران رقم خورد. در واقع، واقعه ۱۶ آذر را می‌توان نقطه اوج حرکت‌های دانشجویی پیش از انقلاب دانست که طی آن رژیم پهلوی با عکس‌العمل شدید و وحشیانه سند سقوط خود را امضا کرد. از فردای آن روز نه تنها این موج آرام نگرفت بلکه دانشجویان دیگر دانشگاههای تهران و برخی شهرستان‌ها نیز به حالت اعتصاب درآمدند. بعد از کودتای ۲۸ مرداد به علت قدرتی که اعضای جبهه ملی در آن دوران کسب کرده بودند و همچنین تشکیل یک سازمان و تشکیلات منسجم، بانفوذ در جریانات دانشجویی موفق شدند طی مدتی بسیاری از این فعالیت ها و حرکت‌های دانشجویی را به سمت گرایشات و اهداف خود سوق دهند اما به دلیل تشتت آرا در میان احزاب درون جبهه و ضعف تشکیلاتی و رهبری ملیون، دیری نپایید که این جریان از هم پاشید و روند حرکت آن راه دیگری را برگزید.

پیش گرفتن روش‌های سرکوب خشن از سوی رژیم در برابر جنبش دانشجویی در دهه ۱۳۴۰ و پس از آن و سرکوب شدید هرگونه فعالیت سیاسی، حرکت اعتراضی دانشجویی را به سوی رادیکالیسم افراطی سوق داد. این امر را می‌توان در ترکیب جنبش‌های چریکی و سازمان‌هایی که در این زمان به وجود آمد مشاهده کرد. همه رهبران و بسیاری از اعضای جنبش‌های دانشجویی چریکی که در دهه ۱۳۴۰ به وجود آمدند از درون جنبش دانشجویی ظهور کردند. شاید بتوان گفت جریان جنبش‌ها و انقلاب‌های سیاسی جهان در آن زمان نیز تا حدود زیادی روی شکل‌گیری این مقوله موثر بوده است. با گسترش مراکز آموزش عالی و دانشگاه‌ها خصوصا از ابتدای دهه ۱۳۵۰ به بعد به طور خاص دانشگاه‌ها به مهمترین کانون فعالیت‌های سیاسی تبدیل شد، و این مراکز به صورت یکپارچه به اعتصاب و مبارزه علیه رژیم طاغوت تبدیل شد در واقع تا سال ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب جنبش دانشجویی نقش فعالی در برانگیختن مردم به مبارزات انقلابی داشت.

ب) جنبش دانشجویی بعد از پیروزی انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران حرکت‌ها و فعالیت‌‌های دانشجویی نسبت به دوران پیش از انقلاب رنگ و بوی کاملا متفاوتی به خود گرفت. این جریان با سرلوحه قراردادن شعارهای اسلامی و ملی و مبارزه با جریانات امپریالیستی و کمونیستی روند فعالیت‌‌های خود را پیش گرفت که نقطه اوج آن نیز در سیزده آبان ۱۳۵۸ و تسخیر سفارت آمریکا به دست دانشجویان پیرو خط امام بود. در واقع باید به این مسئله اشاره کرد که دانشجویان و مراکز دانشگاهی بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران با توصیه‌های هوشمندانه امام راحل(ره) و با سرلوحه قرار دادن فعالیت‌های علمی و پژوهشی و دوری از حرکتهای سیاسی بیهوده و افراطی موجبات پیشرفت و ارتقای کشور را فراهم آوردند. امری که پیش از انقلاب و به خاطر سرکوب و سیاست‌‌های خصمانه رژیم پهلوی به هیچ وجه تحقق پیدا نکرد.

در سه دهه‌ای که از عمر بابرکت انقلاب می‌گذرد جریانات و گروه‌های سیاسی مختلفی که بعضی از آنها به نوعی به گروه‌های برانداز نظام در خارج از کشور نیز وابسته بودند تلاش کردند تا با رسوخ و نفوذ در بدنه دانشجویان کشور از آنها به عنوان ابزاری برای تخریب و ایستادگی در مقابل نظام استفاده کنند اما به دلیل اصالت و تکیه دانشجویان مسلمان بر ارزشهای ملی و مذهبی این مسئله هرگز به وقوع نپیوست. در واقع حرکتهای دانشجویی که بعد از انقلاب شکل گرفته، ریشه در ارزشهای اصیل دینی و ملی داشته و این مسئله منجرشد تا هر اندیشه، مکتب و جریان سطحی‌‌نگری در درون این جنبش، فرصت رشد، ‌بالندگی و پرورش پیدا نکند.

سید مرتضی مفیدنژاد