کتاب

نخستین کتاب‌ها را روی پاپیروس‌ها یا روی خشت خام پدید می‌آوردند امروزه هزاران طومار پاپیروس از معابد و مقابر مصریان عهد باستان بدست آمده و در موزه‌های معتبر دنیا موجود است …

نخستین کتاب‌ها را روی پاپیروس‌ها یا روی خشت خام پدید می‌آوردند امروزه هزاران طومار پاپیروس از معابد و مقابر مصریان عهد باستان بدست آمده و در موزه‌های معتبر دنیا موجود است و کتاب‌هائی نیز وجود دارد که بر روی پوست حیوانا یا پارچه‌ می‌نوشتند و این کتاب‌ها نیز در کتابخانه‌ها و موزه‌ها وجود دارد.

کتاب‌هائی نیز موجود است که روی چوب یا استخوان یاخشت خاک حک می‌کردند و این گونه کتاب‌ها نیز زینت بخش موزه‌هاست اما کتابخانه‌های بزرگی به خط میخی از خشت خام از عهد بابلی‌ها، آشوری‌های باستان در عراقفعلی موجود است.

سنگ نوشته‌هائی نیز بهخط میخی از روزگاران هخامنشینان، اشکانیان و ساسانیان بر دیواره کوه‌ها یا استوانه‌ها و لوحه‌های سنگی و گچی در دست است. از جمله استوانه سنگی سیاهی است که قوانین حمورابی بر آن نقر گردیده و این سنگ سیاه خود کتابی است بی‌نظیر و غیر قابل ارزیابی که در موزه لوورپاریس و نمونه گچی آن در موزه ایران باستان تهران قرار دارد.

در قرن اول میلادی تسابی در چین کاغذ را اختراع کرد و ازین پس نوشته‌ها روی کاغذ نوشته می‌شد البته باز از پوست نیز در نوشتن استفاده می‌شد تا اینکه کاغذ در همه‌جا معمول و مقدار آن فراوان شدو تعداد کتاب نیز افزایش یافت، اما باید دانست که کتاب‌های خیلی قدیمی را به دور استوانه‌ای می‌پیچیدند یعنی به‌صورت طومار بود نه به‌صورت فعلی.

کتاب در جهان باستان

مجموعه‌های ادعیه و شعائر مذهبی و دینی، اشعار رزمی، افسانه‌های پهلوانی و سرگذشت‌های سلسله‌ها و خاندان‌های بزرگ، مجموعه‌های قوانین و تجربیات گردآوری شده داروئی و طبی و مشاهدات سماوی و فلکی و نجومی این گونه موضوعات مطالب نخستین کتاب‌های دوره نخستین تاریخ کتاب را تشکیل می‌داد.

در آغاز تنها کپیه‌ها و رونوشت‌ها با دست به‌وسیله اشخاص با سواد نوشته و نسخه‌برداری که مورد احتیاج بود می‌شد. رفته‌رفته کتاب دارای مباحث و مطالب نوینی گشت. در روم باستان کتاب‌های گوناگون به‌وسیله نسخه‌برداران که اکثریت آنها برده بودند رونوشت‌برداری می‌شد. حتی یک کتاب نسبتاً کوچک خطی از آثار ویرژیل یا اوید یا سایر نویسندگان و شاعران در محله کتابفروشان شهر رم به یک دلار بفروش می‌رسید. تا اینکه صنعت چاپ رفته رفته پدید آمد و در چین و هندوستان هزار سال پیش از آنکه گوتنبرگ موفق به چاپ کتاب شود هزاران نسخه کتاب در زمینه‌های مختلف و بیشتر دینی (بودائی) با چاپ چوبی تهیه گردید که نسخه‌های فراوانی از آنها در دست است.

پس از اینکه صنعت چاپ رو به ترقی نهاد چندین هزار نسخه از کتابی و منتشر می‌گشت و درعصر ماشین کار چاپ کتاب‌ها به میلیون نسخه رسید.

خط نویسی و نوشته البته خیلی پیشتر از کتاب پدید آمد.

کتابخانه الکترونیکی تازه فرانسه

ژوزف ژوبرت مقاله‌نویس قرن نوزدهم فرانسه یکبار گفته بود که: (برای یک کتاب خوب، مغز جای خالی برای پذیرفتن خیلی مطالب را باز می‌کند). اما امروزه حافظان میراث فرهنگی غنی فرانسه مشکل پیدا کردن جا برای میلیون‌ها کتاب را دارند؛ ۱۲ میلیون جلد کتاب در ساختمان اصلی کتابخانه ملی، دومین قطب بزرگ فرهنگی فرانسه از سال ۱۷۲۱ که سیستم کتابخانه ملی این کشور بنیانگذاری شده، به‌طور فشرده و متراکم انباشته شده‌اند در حالی‌که استفاده کنندگان کتابخانه‌های کوچکتر دانشگاه‌ها در سراسر مملکت، از نظر دسترسی به منابع مرجع و کتاب و نشریه و هم‌چنین پرسنل واجد شرایط کتابداری، شدیداً در مضیقه و تنگنا قرار دارند. در نتیجه این مشکلات و مسائل، پاره‌ای از کتابداران عملاً سعی در به فهرست درآوردن کتاب‌ها را متوقف کرده‌اند. آندره میشل مدیر کل پیشین کتابخانه ملی هشدار داده است که: (زبان ما، میراث فرهنگی ما و همه سنت‌های ما در معرض مخاطره قرار گرفته‌اند).

به‌منظور حل این مشکل، دولت فرانسه طرحی را تصویب نموده است که بر مبنای آن کتابخانه ملی با مرکزیت وسیع‌تر و سیستم جدیدتری نوسازی می‌شود و دسترسی به منابع و مآخذ و کتاب‌ها خیلی ساده‌تر، و سریعتر خدمات کتابداری کمتری ممکن می‌گردد و کار پژوهشگران و محققین برای دست‌یابی به منابع تحقیق بسیار آسان می‌شود. هزینه برآورد شده طرح جدید حدود ۷۸۶ میلیون دلار می‌باشد. به موجب برنامه زمان‌بندی شده اجرای طرح، کتابخانه مدرن در سال ۱۹۹۵ تکمیل و مورد استفاده دانش‌پژوهان و محققین قرار گرفت. طبق این طرح کتابخانه فرانسهدر ناحیه سیزدهم پاریس برپا گردید. رئیس‌جمهور فرانسه گفته است که تسهیلات کتابخانه جدید از نوع وسیع‌ترین و جدیدترین در جهان می‌باشد. در پروژه ایجاد این سیستم عظیم کتابداری، قصد بر این است که کتابخانه ملی از طریق یک شبکه سراسری با تمام کتابخانه‌های دانشگاهی و ایالتی در سرتاسر مملکت مرتبط و ادغام گردد و سیستم‌های الکترونیکی در اختیار استفاده کنندگان قرار گیرد تا بتوانند به منابع کل مجموعه دسترسی پیدا کنند. اما نوئل لاروی لادوری، مدیر کل کتابخانه ملی می‌گوید: (ما امیدوار هستیم که توفیق پیدا کنیم و کتابخانه‌ها را در قلب حیات فرهنگی فرانسه جای دهیم).

حکومت فرانسه بر آن است که فهرست کردن کامپیوتری کلیه مجموعه کتب و منابع کتابخانه ملی و هم‌چنین سایر کتابخانه‌های دانشگاهی و ایالتی را که شمرا آنها به حدود ۱۳۰۰ موسسه می‌رسد، انجام دهد و یک فهرست کامپیوتری جامع از کل مجموعه را تدوین نماید. محتوای کتابخانه‌های مجموعه بر روی دیسک‌های لیزری قابل مرور چشمی ذخیره خواهند شد.

در نهایت امر، استفاده کننده در هر نقطه‌ای از خاک فرانسه، می‌تواند کتاب و منبع مورد نظر خود را در هر یک از مخازن مجموعه با استفاده از سیستم فهرست‌بندی کامپیوتری پیدا کند. افزون بر این، به دوستداران کتابی که مایلند از کتابخانه جدید فرانسه بازدید نمایند، مژده داده می‌شود که برابر طرح‌های موجود، آدم آهنی‌های ویژه‌ای پیش‌بینی شده است که بنا به فرمان کتاب را از قفسه برای متقاضی می‌آورد و کتاب را به محل و قفسه مربوطه عودت می‌دهند [۲۱].

نخستین کتابخانه‌های ایران باستان

هزاران لوحه مکشوفه در تخت جمشید و ۲۴۵۰ لوحه مکشوفه در فسا می‌توانند شاهدی متعبر برای وجود کتابخانه‌های عظمیی در ایران دوران باستان باشند آنچه مسلم است در کنار دانشگاه‌های بزرگی چون گندی‌شاپور نیز کتابخانه‌های ارزشمندی وجود داشته است.

۲۱ ـ مجله اطلاعات علمی